De maskers vallen in Turkije - Lukas De Vos

Lukas De Vos was journalist bij VRT-Nieuws, gespecialiseerd in de Europese instellingen en internationale relaties.

Het was een vreemde vrijdagavond, die 15e juli. Ik zat te zappen toen ik bij de NOS rond halfelf op een onverwacht lange nieuwsuitzending stootte. Coup aan de gang in Turkije. Ik schakelde over op de Turkse staatszender TRT-Türk. Enigszins onwezenlijk was daar een kookprogramma aan de gang, dat rustig doordraafde tot elven. Waarop een blonde schone – naar ik achteraf begreep voor de loop van een geweer – een verklaring voorlas die er erg officieel uitzag, en die ik gauw vertaald zag op de Duitse N-TV en op de RAI.

“Het” leger had de macht gegrepen in het belang van de democratie en de vrijheid van meningsuiting. De islamitische president Erdogan had de grondwet geschonden. Het “Plakkaat van Verlatinghe” was gerechtvaardigd. De NOS rok zijn lange nieuwsuitzending tot in de vroege uurtjes, Bram Vermeulen stond bij de internationale luchthaven Kemal Atatürk in Istanbul, F-16’s en Blackhawk helikopters scheerden over de stad, beelden van soldaten die eerst TRT, later ook CNN binnenvielen, twee verkeersaders over de Bosporus afgezet door tanks.

De feiten zijn intussen bekend, de vragen daarentegen worden met de dag groter. Eerst was er sprake van dat Erdogan op de ASEM-Top tussen Europa en Azië was in Oelan Bataar, de Mongoolse hoofdstad. Later bleek hij onvindbaar, tot CNN rechtstreeks een woedende Erdogan via een smartphone liet fulmineren tegen de verraders en de buitenlandse samenzweerders.

Ernstige vragen rezen bij mij toen hij zonder slag of stoot vanuit zijn vakantieverblijf in Marmaris – waarop pas twee uur na zijn vertrek bommen vielen – een half etmaal later landde op Atatürk. Bezet? Geen vliegverbod? Dirk Vermeiren, onze vroegere correspondent in Turkije, wond er geen doekjes om in De Standaard. Natuurlijk grommelt het leger om het hoekige buitenlandbeleid van Erdogan, zijn dubbelzinnige rol in Syrië, zijn onhandige omgang met Rusland en Europa. Maar waarschijnlijker is dat Erdogan zelf de coup in elkaar heeft gebokst. “Het is zo'n cynische schurk dat je dat gewoonweg niet mag uitsluiten. Hij wilde altijd al naar een sterk presidentieel systeem, met nog meer macht voor hem. En via parlementaire weg zou hij dat nooit bereiken”. En dus zet je het parlement buitenspel, en open je de klopjacht op al wie een hinderpaal vormt: de strijdkrachten, het gerecht, de intellectuelen. Als dat niet ruikt naar het Duitsland van 1933-4, toen de Machtigingswet en de Gleichschaltung een de facto eenpartijsysteem oplegden.

Ineens vielen alle schijnbaar losse initiatieven in één bedenkelijke plooi. De egowaan van Erdogan heeft alle democratisch fatsoen overschreden. Dat het leger al in 2011 onthoofd was na het geruchtmakende Ergenekonproces (waarbij 200 topmilitairen, waaronder de hoogste generaals) op zeer schimmige gronden beticht en veroordeeld werden voor een poging om Erdogans AK Partij buiten de wet te stellen, en dus “de democratie ondergroeven”, resulteerde in steeds meer macht en bewapening voor de speciale strijdkrachten, de geheime dienst, de politie, en de rijkswacht die onder Binnenlandse Zaken valt en 200.000 manschappen telt. Die zouden nu “de democratie hebben gered”, samen met het janhagel dat zich laat opzwepen door de dictator die Erdogan eigenlijk al was.

Dit is de eindafrekening. Al wie ook nog maar enigszins geldt als onbetrouwbaar of onvoldoende Erdogangezind is opgepakt en zal “zwaar gestraft worden”, opstandelingen wacht allicht opnieuw de herin te voeren doodstraf, de jonge rekruten die de tanks niét inzetten en intussen ter plekke gelyncht werden of opdraaien voor een plot waarin ze onwetend meespeelden zijn hooguit “collateral damage”. Het leger is al afgebouwd van 800.000 manschappen in 1985 tot 510.600 vandaag.

Een stok was gauw gevonden. De Grote Samenzweerder is Fethullah Gülen, die al sinds 1998 in ballingschap leeft in Pennsylvania. Die speelde al een belangrijke rol in het Energekonproces, en is nu de boeman voor de “democratisch” verkozen president. Democratisch, nou ja, na dubieuze dubbelverkiezingen in 2015 (die hem nog altijd geen tweederdemeerderheid opleveren, nodig om de macht aan zich te trekken), na juridische kunstgrepen die 138 leden van de oppositie (kemalisten en Koerden) hun onschendbaarheid ontnamen en na getolereerd geweld door de Grijze Wolven. Turkije is niet langer de verenigde republiek, maar een gepolariseerd, middelpuntvliedend sultanaat. Dan komen de woorden van Erdogan na de geënsceneerde “staatsgreep” bijzonder bitter over. Hij spreekt alleen over wraak, over een aanslag op de “eenheid” (welke eenheid?) van Turkije, over Gott mit uns. Nooit over verzoening, samenwerking, dialoog.

De meest radicale stap die de islamitische vlakschaving moet betonneren is de ongebreidelde zuivering van het gerecht. De media waren al aan banden gelegd (internet, verbod op AV-media, naasting kranten en concerns, overheidscontrole op de berichtgeving, vervolging journalisten en bloggers, intimidatie buitenlandse correspondenten). Het doel van deze interne putsch was de opheffing van de scheiding der machten. 542 rechters administratief aangehouden, 2.204 gerechtelijk vervolgd. 48 leden van de Staatsraad, 2 leden van het Grondwettelijk Hof, 140 leden van het Beroepshof zelf de doos in.

De lekenstaat is begraven, de meest dwaze maatregelen worden voorbereid. Meer koranscholen, toenemend geweld tegen vrouwen en tegen seculieren (zoals de niet bestrafte aanval op Radioheadfans tijdens de ramadan), schrapping van vervolging voor seks met minderjarigen en van zware bestraffing voor kinderverkrachters, de astronomische verhoging van de alcoholprijzen, het plan om alcoholvrije zones vast te leggen. Het narcisme van Erdogan (al ruim 2.000 processen wegens belediging) gaat verder dan zijn megalomanie (de bouw van het peperdure Witte Huis, de wildgroei van moskeeën, de smalende miskenning van de protesten in 2013 op het Taksimplein) die elke verbeelding tart. Erdogan heeft maar één doel: een godvruchtige generatie kweken. Zeg: één land, één volk, één leider. Hitler liet zich destijds inspireren door Atatürk. Erdogan laat zich nu inspireren door Hitler. Ook met zijn vijfde colonne in de rest van Europa.

Maar één man had baat bij het buiten de wet stellen van elke oppositie. Dat Europa nu “de redding van de democratie” toejuicht, is bijzonder lafhartig. Zelfs met de beladen Turkse legertraditie. Dat deed Chamberlain ook in 1938. Europa vergeet dat Erdogan nog niet zo lang geleden de aanpak van nazi-Duitsland verheerlijkte. Die nachtmerrie is in Turkije dichter bij dan gedacht.