De engelen van Bergen: een legende uit het begin van de Grote Oorlog 

Oorlog en mythevorming gaan vaak hand in hand. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was dat niet anders. Een kortverhaal in een Engelse krant over de slag bij Bergen van 23 augustus 1914 groeide uit tot een ware legende over heuse engelen die de Engelse soldaten hadden bijgestaan.

Op 23 augustus 1914 vond nabij de Henegouwse hoofdstad Bergen (Mons) de eerste botsing plaats tussen een Duits leger en de pas ontscheepte Britse Interventiemacht. De circa 80.000 Britten kregen een dubbel zo grote Duitse troepenmacht tegen zich. Na enkele uren bliezen de Britten de aftocht en trokken zich terug over de Franse grens, achtervolgd door de Duitsers.

De volgende dagen zakten de Britten steeds dieper weg in Frankrijk, nauwelijks tijd nemend om te eten of slapen, waarbij de achterhoede soms felle gevechten met de Duitsers leverde. De Britse strijdmacht ontsnapte aan de vernietiging, omdat de Duitsers na enkele dagen de achtervolging stopzetten.

Sint-Joris en zijn boogschutters

In Engeland werd die Retreat of Mons met de grootste belangstelling gevolgd. De stemming in de pers was pessimistisch. Het leek alsof enkel een mirakel de Britten kon redden.

In deze sfeer verscheen op 29 september een kortverhaal in de Londense krant Evening News. Onder de titel "The bowmen" stond te lezen hoe een achterhoede van de Engelse soldaten weerstand moest bieden aan een massale Duitse aanval. Op zeker moment riep een van hen in het Latijn: “Moge Sint-Joris de Engelsen bijstaan”.

Daarop verscheen een lange rij gedaanten in een schijnsel. Ze leken op boogschutters en schoten een wolk van pijlen af in de richting van de Duitse linies. Duizenden Duitse soldaten werden gedood en de aanval werd afgeslagen. Sint-Joris, de patroon van Engeland, had de hulp ingeroepen van de befaamde Engelse boogschutters uit de Middeleeuwen!

De auteur van dit stuk was Arthur Machen, bekend als schrijver van fantastische verhalen. "The bowmen" was fictie (Machen heeft dat altijd bevestigd), hoewel de krant dat niet uitdrukkelijk vermeldde. Het gaf een realistische indruk en mogelijk hebben sommige lezers dit als waarheid aanzien. Er zijn echter geen aanwijzingen dat de publicatie meteen veel ophef veroorzaakte. Wel werd "The bowmen" in de volgende maanden overgenomen in allerlei anglicaanse parochieblaadjes.

Reddende engelen

Op 3 april 1915 meldde een Engelse provinciale krant dat twee Britse officieren bij de terugtrekking uit Bergen hadden gezien hoe een groep engelen zich tussen hun troepen en de vijand hadden geplaatst, waarop de Duitsers bleven staan en niet meer schoten, zodat de Britten konden ontkomen. Als bron van het verhaal citeerde de krant de dochter van een anglicaanse kanunnik die het van de officieren had vernomen.

Dit verhaal wijkt af van "The bowmen": er zijn geen boogschutters en er worden geen Duitsers gedood. Maar ditmaal was er geen houden meer aan. De beweringen over reddende engelen werden in Engeland zeer serieus genomen. Het geloof erin werd een vorm van patriottisme, zodat twijfelen zeer moeilijk werd. Te meer daar meer “getuigenissen” hun weg naar de pers vonden. Zo had een verpleegster van gewonde soldaten vernomen hoe bovennatuurlijke wezens de Britse troepen ter hulp waren geschoten. Soldaat Robert Cleaver was bereid onder ede te verhalen dat hij de engelen had gezien.

Toch doken er kritische opmerkingen op. Zo bleek soldaat Cleaver helemaal niet aan de slag bij Bergen te hebben deelgenomen. De dochter van de kanunnik wist niets af van officieren die engelen hadden gezien. En het verhaal van de verpleegster werd niet door haar collega’s bevestigd. Na onderzoek bleek dat de verhalen enkel op geruchten waren gebaseerd.

Vreemde lichtverschijnselen

Sommige deelnemers aan de Retreat of Mons herinnerden zich wel vreemde lichtverschijnselen te hebben gezien, toen ze extreem vermoeid door de duisternis marcheerden. Hun getuigenissen werden wel veel later opgeschreven. In documenten uit augustus 1914 is nergens melding van bovennatuurlijke verschijnselen. Die duiken pas in de lente van 1915 op, een tijd die zeer teleurstellend was voor de geallieerden. Geestelijken vonden het hun plicht om de bevolking op te beuren door te benadrukken dat God aan hun kant stond. Verhalen van reddende engelen konden daarbij helpen.

Het is niet onmogelijk dat het gerucht door de Britse geheime dienst de wereld werd ingestuurd om het moreel op te vijzelen. Zoiets gebeurde tijdens de oorlog geregeld. 

Over de Angels of Mons zijn alleen tijdens de oorlog al minstens een half dozijn boeken verschenen. Met de meest onmogelijke verklaringen...  Nog in 1930 “onthulde” een krant dat de Britten met een reusachtige schijnwerper beelden van engelen op de wolken hadden geprojecteerd om de Duitsers af te schrikken!

Dit is misschien de meest bekende van de ontelbare legenden en vreemde geruchten die tijdens de Eerste Wereldoorlog ontstonden. Veel van die legenden hadden een duidelijk religieuze inslag.

De plotselinge stopzetting van de Duitse opmars in september 1914 is om meerdere redenen bekend als ‘het wonder van de Marne’ (de naam is afkomstig van de Franse katholieke en nationalistische schrijver Maurice Barrès).

Er waren allerlei geruchten dat tijdens de Slag aan de Marne “een maagd” aan de Duitsers op hun weg naar Parijs was verschenen. Dat was of de Heilige Maagd (de slag werd gestreden tijdens het feest van de geboorte van Maria op 8 september), of de heilige Genoveva (de patroonheilige van Parijs die in 429 de stad tegen een aanval van de Hunnen behoedde), of de door Barrès sterk vereerde Jeanne d’Arc (die vlak na de oorlog heilig zou worden verklaard).

Meest gelezen