Homo naledi is slechts 250.000 jaar oud, en kwam mogelijk aan zijn eind door Homo sapiens

In 2013 deden Lee Berger van de University of Witwatersrand in Johannesburg en zijn collega's een spectaculaire ontdekking in een aardedonkere grot, diep in het "Rising Star Cave"-systeem in Maropeng, niet ver van Johannesburg. Ze vonden er de resten van een nieuwe mensensoort, Homo naledi. In totaal zouden ze 1.550 beenderen en fragmenten van beenderen vinden van minstens 15 individuen.

Tegen 2015 was het duidelijk dat de nieuwe soort in niets leek op eerdere ontdekkingen. Want hoewel delen van het skelet er identiek uitzagen aan onze moderne anatomie, had Homo naledi ook een aantal kenmerken die opvallend primitief waren - onder meer een schedel die slechts iets groter was dan die van een chimpansee.

Berger en zijn team beten hun tanden stuk op de vraag hoe oud de fossielen wel waren. Zonder die informatie waren de meeste onderzoekers het erover eens dat het onduidelijk was welke belang Homo naledi had om tot een beter begrip te komen van de menselijke evolutie. De schattingen van de ouderdom liepen uit elkaar van 2,8 miljoen jaar tot slechts 100.000 jaar.

Nu heeft het team van Berger echter bekendgemaakt dat het eindelijk een manier gevonden heeft om de fossielen te dateren. In een interview met "National Geographic" heeft Berger onthuld dat de fossielen van Homo naledi tussen 300.000 en 200.000 jaar oud zijn.

Meer bijzonderheden over hoe de datering gebeurd is, ontbreken nog. "The New Scientist" heeft in afwachting daarvan al een aantal implicaties van de datering op een rijtje gezet.

Een voorstelling van hoe Homo naledi er kan uitgezien hebben, met zijn kleine, chimpansee-achtige schedel.

Soms kan het verrassend moeilijk zijn om fossiele beenderen te dateren. Voor veel dateringstechnieken is isotopische analyse op stalen van beenderen noodzakelijk. Berger en zijn team stonden daar weigerachtig tegenover, omdat het zou betekenen dat - weliswaar kleine - stukjes van het waardevolle fossiele materiaal vernietigd zouden worden.

Een andere optie is het dateren van de rotsen of sedimenten die de laag bedekken waarin de fossielen gevonden zijn. Oude afzettingen van lava in het bijzonder zijn erg geschikt voor isotopische datering. Maar de overblijfselen van Homo naledi werden gevonden in een grot waarin er geen makkelijk te dateren laag was die de fossielen bedekte.

Nog een mogelijkheid om een ruwe schatting van de ouderdom van fossielen te maken, is kijken naar de fossiele overblijfselen van andere soorten die er samen mee gevonden worden, als de ouderdom van die soorten al bekend is. Maar de grot waarin Homo naledi gevonden werd, bevatte bijna geen beenderen van andere soorten, dus dat was hier ook niet mogelijk.

Het is nog niet geweten hoe Berger en zijn team de fossielen uiteindelijk hebben kunnen dateren, aangezien de wetenschappelijke studie met die informatie nog niet gepubliceerd is. In het interview met "National Geographic" wordt wel gezegd dat Berger en zijn collega's een tweede kamer in de grot hebben gevonden met overblijfselen van Homo naledi. Mogelijk zijn die nieuwe fossielen bewaard gebleven in een context waar een datering wel mogelijk was.  

Zowat de helft van de 1.550 beenderen en fragmenten die in de grot gevonden zijn. Het "skelet" in het midden is samengesteld uit elementen van verschillende individuen. (Foto: Lee Roger Berger research team)

Onze oudste voorvaders uit de Hominini-groep leefden minstens 7 miljoen jaar geleden. De eerste soorten die er een beetje uitzagen zoals moderne mensen verschenen dan weer tussen 2 en 3 miljoen jaar geleden.

Maar onze eigen soort, Homo sapiens, verschijnt pas op het toneel zo'n 200.000 jaar geleden. 

Als Homo naledi dus zo'n 300.000 tot 200.000 jaar geleden geleefd heeft, is dat een opmerkelijke ontdekking. Het betekent dat een soort van mens met verrassend primitieve kenmerken - onder meer een erg kleine schedel en een erg klein brein - overleefd heeft tot in het recente verleden. "Recent" in evolutionaire zin dan. 

En het is dan zelfs denkbaar dat Homo naledi vroege leden van onze soort, Homo sapiens, ontmoet heeft, en men kan zelfs speculeren dat onze soort er iets mee te maken heeft gehad dat Homo naledi uitgestorven is.  

Fragmenten van een schedel van Homo naledi. De schedel en dus ook de hersenen, zijn opvallend klein en nauwelijks groter dan die van een chimpansee.

Dat hangt er maar van af aan wie je het vraagt. Louter op basis van zijn vreemde anatomie lijkt Homo naledi ergens in de buurt van de basis van de stamboom van de "echte mensen" te horen, een idee dat men terugvindt in een aantal studies van de fossielen.

Maar we weten dat de eerste vroege mensen meer dan twee miljoen jaar geleden op aarde verschenen. Als Homo naledi maar 300.000 jaar oud is, zullen sommige onderzoekers argumenteren dat hij niet kan thuishoren aan de basis van onze stamboom, omdat Homo naledi daar te jong voor is. Misschien had hij wel een modern uitziende voorouder, en heeft hij later primitief uitziende kenmerken ontwikkeld.

Toch is het nog steeds perfect mogelijk dat Homo naledi echt wel thuishoort in de buurt van de basis van onze stamboom. De soort kan zich immers meer dan 2 miljoen jaar geleden ontwikkeld hebben als een van de eerste "echte" mensen, en dan overleefd hebben, onveranderd, gedurende honderdduizenden jaren.

Berger heeft eerder al eens gezinspeeld op die mogelijkheid. Hij zegt dat Homo naledi een menselijke versie van de "coelacant" zou kunnen zijn, een primitieve vis met voorvaderen die voor het eerst opdoken 400 miljoen jaar geleden, en die vandaag nog steeds gevonden wordt in de oceanen.

Een van de onderzoekers met een reconstructie van een schedel van Homo naledi.

Misschien wel. Zo'n 10 jaar geleden deden onderzoekers aan de andere kant van de wereld, op het Indonesische eiland Flores, ook een verrassende ontdekking: ze vonden de overblijfselen van een andere mensensoort met een klein chimpansee-achtig hoofd, die eveneens slechts enkele honderdduizenden jaren geleden leefde. Ze noemden de soort Homo floresiensis, maar door haar kleine gestalte is ze beter bekend onder haar bijnaam, de hobbit.

Onderzoekers debatteren al jaren over de plaats van Homo floresiensis in de menselijk stamboom. Onlangs hernam een studie het idee dat de oorsprong van de Floresmens kan teruggaan naar een zeer vroege, primitieve mensensoort die Homo habilis genoemd wordt, waarvan we weten dat ze leefde in Afrika meer dan 2 miljoen jaar geleden.

Het idee is dat een populatie van Homo habilis zo'n 2 miljoen jaar geleden Afrika verlaten heeft en langzaamaan doorheen Azië getrokken is, tot ze uiteindelijk Indonesië bereikt heeft. Als dit idee juist is, hoort Homo floresiensis thuis op een van laagste takken van de stamboom van de "echte mensen", ondanks zijn jonge leeftijd, omdat hij direct afstamt van de primitieve Homo habilis.

En dat zou betekenen dat soorten mensen die evolutionair gezien primitief zijn, in sommige omstandigheden in staat zouden kunnen zijn om honderdduizenden jaren lang te overleven.

Onderzoeksleider Lee Berger staat de pers te woord in 2015 in de grotten van Maropeng (foto: University of Witwatersrand/Lee Berger).

Zekerheid over hoe Homo naledi aan zijn eind is gekomen, is er voorlopig nog niet. Maar als de fossielen echt slechts 300.000 tot 200.000 jaar oud zijn, is er al vast één mogelijk scenario.

Onze soort, de moderne mens Homo sapiens, verscheen in Afrika zo'n 200.000 jaar geleden. Als die moderne mensen korte tijd later het zuiden van Afrika bereikt hebben, hebben ze mogelijk bijgedragen aan het uitsterven van Homo naledi.

Ook hiervoor is er mogelijk een precedent. Uit het fossielenbestand blijkt dat Homo sapiens uit Afrika wegtrekt en zich langzaamaan verspreidt over Eurazië. Hierbij kwam Homo sapiens in gebieden die al bewoond werden door oude mensensoorten, soorten als de neanderthalers. En slechts enkele duizenden jaren na de aankomst van Homo sapiens in die nieuwe gebieden verdwijnen de inheemse oude mensensoorten, die blijkbaar de concurrentie met Homo sapiens niet aankonden. 

Zelfs de hobbit, Homo floresiensis, schijnt ditzelfde lot ondergaan te hebben. Uit de meest recente informatie blijkt dat de Floresmens 50.000 jaar geleden uitstierf, rond de tijd dat Homo sapiens in dit deel van Indonesië arriveerde. 

Misschien valt Homo naledi de twijfelachtige eer te beurt dat hij de eerste oude mensensoort is die tot uitsterven is gebracht door de verspreiding van onze soort. Maar voorlopig is dit slechts speculatie, en mogelijk zal het dat ook blijven en krijgen we nooit zekerheid over het uitsterven van Homo naledi.

Een hand en een voet van Homo naledi.