Europa wordt wakker met een kater - Hendrik Vos

Hendrik Vos en Rob Heirbaut schrijven om de twee weken beurtelings een opinietekst, respectievelijk analysetekst, over Europese politiek. Vos is hoogleraar aan de Universiteit Gent, waar hij directeur is van het Centrum voor EU-studies. Heirbaut is VRT-journalist, gespecialiseerd in de EU.

Vorig weekend werd de zestigste verjaardag van de Europese Unie gevierd. De leiders kwamen in Rome bijeen voor het feest. Maar het is ooit wel plezanter geweest. De ene crisis volgt op de andere, meningsverschillen tussen de lidstaten lijken onoverbrugbaar en prioriteiten lopen fel uiteen.

Maar vooral het nakende vertrek van het Verenigd Koninkrijk is een domper op de vreugde.

Woensdag werd artikel vijftig geactiveerd, 271 woorden uit het Europese verdrag die houvast moeten bieden om de scheiding te regelen. Het is een sprong in het ongewisse. Nooit eerder verliet een lidstaat de Unie en het zal al improviserend moeten gebeuren, to boldly go where no one has gone before. Zo begon elke aflevering van Star Trek, waarna de Enterprise door de ruimte kliefde en in de gekste toestanden verzeilde.

Twee jaar hebben de onderhandelaars nu de tijd om een regeling uit te werken, en niemand kan voorspellen hoe dit avontuur zal lopen. De regeling die wordt uitgewerkt, moet nog goedgekeurd worden door het Europees Parlement en door alle lidstaten apart. In de praktijk zullen er amper vijfhonderd dagen zijn waarop er werkelijk onderhandeld zal worden.

Al onmiddellijk na het referendum werd duidelijk dat er geen draaiboek was. De brexiteers beloofden dat er voortaan geen rekening meer gehouden hoefde te worden met Europese regels, dat er geen bijdragen meer betaald hoeven te worden aan de Europese begroting en dat de Britten voortaan andere Europeanen van hun arbeidsmarkt konden weren.

Maar voor de praktische organisatie van dit alles was er geen plan. Negen maanden na het referendum hebben we dan ook nog niet veel brexit gezien.

Brexiteers vluchtten intussen vele kanten uit. Weinigen wilden de verantwoordelijkheid opnemen om de brexit uit te voeren. In de zomer werd Theresa May als premier naar voor geschoven. Tijdens de campagne had ze nochtans, weliswaar lauw, gepleit om bij de Europese Unie te blijven.

De onderhandelingen starten nu dus, zonder dat er een strak plan is of een klare strategie. De bedoeling is om eerst de scheiding te regelen en dan een nieuwe verstandhouding uit te werken. In de praktijk zal dat niet zo gescheiden verlopen, maar voor de 27 lidstaten lijken in deze eerste fase twee zaken erg belangrijk.

1 Ten eerste, er moeten afspraken worden gemaakt over de rechten van de Europeanen die nu in het Verenigd Koninkrijk wonen, en over de rechten van de Britten die elders in de Unie verblijven.

2 Ten tweede, en wellicht veel lastiger: de scheidingsfactuur. Bij de Commissie zijn ze de voorbije weken aan het rekenen gegaan. Ze kwamen tot de vaststelling dat de Britten nog zestig miljard euro moeten betalen voor ze kunnen vertrekken.

Het gaat om de lonen van Britse ambtenaren die voor de Unie blijven werken of om pensioenen die nog decennia uitbetaald zullen worden. Maar er zijn ook allerlei projecten die in de loop van de voorbije jaren mee door de Britten werden goedgekeurd en opgestart, maar waarvoor de factuur nog moet komen. De Britten betwisten het bedrag. Centenkwesties liggen altijd moeilijk, en al zeker als de bedragen meer dan negen nullen tellen.

Wekenlang, misschien maandenlang, zal gediscussieerd worden over cijfers voor en na de komma.

Echt ingewikkeld wordt het pas als de gesprekken over handel starten. Toen het Verenigd Koninkrijk in 1973 lid werd van de toenmalige Europese Gemeenschap, gaf het zijn handelsbeleid uit handen. Omdat we in Europa een douane-unie vormen, onderhandelt de Commissie immers in naam van de hele Unie met de rest van de wereld over handelsrelaties.

Tientallen akkoorden werden er zo in de voorbije periode gesloten, met landen in alle continenten. Meestal zijn die supergedetailleerd: ze bepalen hoeveel rundsvlees of auto’s tegen dit tarief kunnen worden ingevoerd, en hoeveel tegen dat tarief. De Britten hebben gezegd dat ze uit de douane-unie willen en dat betekent dat ze uit het bestaande systeem gewrikt moeten worden. Er is niet één standaardformule die voor duizenden producten van toepassing zal zijn. Hoe men het wel gaat regelen, is erg onduidelijk.

Tegelijk moeten de Britten zelf nieuwe handelsrelaties aanknopen met andere landen. Of ze in die onderhandelingen sterk zullen staan, valt nog te bezien.

Bij handelsgesprekken gaat het om macht: de Britten hebben aan potentiële partners een markt te bieden van 60 miljoen consumenten. Dat is merkelijk minder dan de (straks) 450 miljoen consumenten waarmee de Europese Unie in onderhandelingen zwaait.

De belangrijkste handelspartners van de Britten zijn tot op vandaag de andere landen van de Europese Unie. Het Verenigd Koninkrijk zal de eenheidsmarkt echter verlaten. Wat dat precies inhoudt, moet nu bekeken worden.

Tot vandaag is de zaak eenvoudig: er worden Europese regels afgesproken waaraan producten en diensten moeten voldoen en waar bedrijven zich aan moeten houden. Op die manier is er een gelijk speelveld, en dus kunnen Britse bedrijven hun spullen en diensten zonder controles, tarieven of andere barrières kwijt in de rest van de Unie. En omgekeerd.

De brexiteers hebben in hun campagne gezegd dat ze voortaan zelf wilden beslissen over de regels. Dat kan, maar in dat geval vervalt uiteraard de vlotte handelstoegang.

De Unie zal nooit aanvaarden dat Britse bedrijven op het continent komen concurreren met Franse of Belgische bedrijven, terwijl die Britse bedrijven zich niet aan dezelfde regels moeten houden.

Als Europa handelsakkoorden sluit, zijn die er altijd op gericht om met de handelspartners steeds dichter naar gemeenschappelijke normen te gaan. De Britten willen nu precies het omgekeerde: wég van de gemeenschappelijke regels, en er helemaal alleen over beslissen.

Met meer dan 300.000 ‘paspoorten’ kunnen Britse financiële spelers actief zijn in de rest van de Unie. De Unie is niet van plan om die paspoorten zomaar te verlengen. Verschillende steden zouden graag de rol van de Londense City als financieel hart overnemen.

De Britse regering rekent erop dat ze ondanks alles wel een vlotte toegang zal behouden tot de Europese markt, zelfs al volgt ze de Europese regels niet meer. Dat zal niet werken. In het Engels hebben ze er een uitdrukking voor die in Europese kringen tegenwoordig veel gebruikt wordt: you cannot have your cake and eat it.

Europees president Donald Tusk stelde de Britten voor om een experiment te doen: koop een cake, eet hem helemaal op, en kijk of er nu nog cake over is. Anders gezegd: je kan niet van twee walletjes eten. Ofwel volgen de Britten de Europese regels, en dan is er ook de vlotste markttoegang, ofwel bepalen ze zelf hun regels, maar dan verliezen ze die markttoegang.

Tegelijk moeten nog duizenden andere kwesties geregeld worden: willen de Britten ook losgepeuterd worden uit de Europese klimaatafspraken?

Willen ze nog meedoen met het Erasmusprogramma?

Zullen Britse onderzoekers nog aanspraak kunnen maken op Europese fondsen?

Gaat het Verenigd Koninkrijk voortaan zelf nagaan welk voedsel veilig is?Welke medicijnen goed werken?

Dat zijn taken die tot op vandaag door Europese agentschappen worden uitgevoerd, omdat dit efficiënter is dan wanneer elk land apart expertise moet opbouwen. Er gelden vandaag ruim 20.000 Europese wetten en regels in Groot-Brittannië. Geval per geval moet bekeken worden of de Britten daar in de toekomst van zullen afwijken, en wat daar de gevolgen van zullen zijn. Dat betekent dat er meer dan 40 dossiers per onderhandelingsdag afgehaspeld moeten worden.

De nieuwe relatie tussen de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk zal in elk geval een ingewikkelde vorm krijgen. En wat dan bij betwistingen? De Britten willen de rechtspraak van het Hof van Justitie niet meer aanvaarden, dus wellicht moet er een nieuw soort rechtbank worden opgericht. Ook dat zou dus in twee jaar tijd geregeld moeten worden.

De vraag is bovendien of de Britten voldoende gespecialiseerde onderhandelaars hebben: honderden vacatures staan nog open. Al meer dan veertig jaar zijn handelsgesprekken uitbesteed aan de Europese Commissie, en nu moet het Verenigd Koninkrijk uit het niets een heel departement uitbouwen om er zelf over te onderhandelen.

De Britten hebben op 23 juni voor een avontuur gekozen waarop niemand was voorbereid. De gevolgen kunnen amper ingeschat worden, er zullen lijken uit de kast vallen, en er moet in een duizelingwekkend tempo onderhandeld worden.

De kans dat de gesprekken in chaos stranden, is niet uitgesloten. Iedereen beseft dat, behalve klaarblijkelijk de Britten zelf. In het Verenigd Koninkrijk is de sfeer zelfs uitgelaten: de populaire pers laat uitschijnen dat het allemaal een fluitje van een cent wordt.

Tenminste, zo wordt gezegd, als de Europeanen zich redelijk gedragen. Fasten your seatbelts, it’s going to be a bumpy ride. En als het straks een zootje wordt, dan is het dus onze schuld.