Ook jij beliegt graag jezelf en je leest graag fout nieuws - Johan Braeckman

Johan Braeckman is filosoof aan de Universiteit Gent. Hij publiceert over wijsbegeerte, bio-ethiek, toegepaste ethiek, milieufilosofie en culturele aspecten van de wetenschappen.

Vals nieuws is van alle tijden. Het vermogen om te liegen en bedriegen is ouder dan taal, ouder dan de mens. De natuur zit vol misleiding, bedrog en propaganda.

Een wandelende tak is geen echte tak. Sommige vogels doen alsof ze gewond zijn, om prooidieren van hun nest weg te leiden. Meerdere orchideeënsoorten raken bevrucht omdat hun bloemen op insecten lijken, wat echte insecten aanzet tot paren of vechten met de bloemen, waardoor ze onbedoeld stuifmeel overbrengen.

De koekoek legt een ei in het nest van zangvogeltjes, die vervolgens nietsvermoedend het kuiken opvoeden. Ze blijven voedsel aanvliegen, ook al gooide het jong de andere kuikens uit het nest en is al snel een paar keer groter dan de gedupeerde vogeltjes. 

Reeds in de oudste literaire en mythologische verhalen vormt bedrog een prominent thema. Gilgamesj slaagt erin om de monsterlijke reus Humbaba te doden door een list, Odysseus kan aan de cycloop ontsnappen door hem met een woordspel te verschalken.

Het vermogen om intentioneel, bewust te misleiden, is een typisch menselijke eigenschap, al zijn ook enkele andere dieren er zeer waarschijnlijk toe in staat.

Onmiddellijk na het paren slaakt een mannelijke roodbuikeekhoorn vaak een alarmkreet, waardoor de andere eekhoorns in de buurt wegvluchten, ook al is er geen onmiddellijk gevaar. Waarom? Zeer waarschijnlijk is het een strategie om concurrerende mannetjes lang genoeg van het vrouwtje weg te houden, zodat het sperma van de eekhoorn die alarm slaat een grotere kans op slagen heeft.

Maar de eekhoorn weet niet wat hij doet. Hij volgt een efficiënte reproductieve strategie, maar is zich daar wellicht niet van bewust, net zomin als trekvogels enig inzicht hebben in de wetten van de aerodynamica. 

Natuurlijke selectie zorgt niet voor inzicht en bewustzijn als het voor niets nodig is. Het enige wat van tel is, is het effect op genetische fitness.

Roodbuikeekhoorns hebben niet veel bewust inzicht in hun gedrag nodig, maar voor bijvoorbeeld kapucijnaapjes komt het wel van pas. Als een aap voedsel aantreft, slaakt hij soms een alarmkreet zodat de apen in de buurt wegvluchten. De aap heeft dan het voedsel voor zich alleen en tijd genoeg om het op te eten.

Maar niet alle apen slaan even vaak alarm. Het is een strategie die vooral de laaggeplaatste apen gebruiken. Zij hebben er immers het meeste baat bij. Een hooggeplaatste aap hoeft de techniek niet toe te passen, er is immers geen enkele aap die het zou aandurven om voedsel van hem te stelen. Hij kan het zich ook meer permitteren om genereus te zijn.

Voor de Oxford Dictionary mag “post truth” dan wel het woord van het jaar 2016 zijn, maar evolutionair gesproken leven we al miljoenen jaren lang in het “post waarheid tijdperk”.

Het zou me zeer verbazen had Lucy, de beroemdste vrouwelijke Australopithecus afarensis, niet zo nu en dan een leugentje hebben gegromd of gegesticuleerd. Dat we behoorlijk goed zijn in liegen en bedriegen staat buiten kijf.

Bekende onderzoekers zoals Dan Ariely, Paul Ekman, Robert Trivers en vele anderen stelden het onmiskenbaar vast: onze soort is niet de meest eerlijke die er rondloopt. Bedrog loont, zij het niet altijd. Wie betrapt wordt, riskeert straf en reputatieschade.

De succesvolle bedrieger profiteert van het sociale karakter van de Homo sapiens, maar wie blundert in zijn bedrog riskeert sociale uitsluiting, een hoge prijs om te betalen.

Lees verder onder deze foto van een reconstructie van Lucy.

Met name de briljante evolutiebioloog Robert Trivers analyseerde in zijn boek The Folly of Fools (2011) de logica van de evolutionaire wapenwedloop tussen bedriegen en bedrog doorprikken. Die wapenwedloop is reeds honderdduizenden generaties in onze soort en haar voorgangers gaande en is vergelijkbaar met andere wapenwedlopen, zowel culturele als biologische.

De vossen worden technisch gesproken beter in het vangen van konijnen, maar konijnen slagen er steeds beter in om aan de vossen te ontkomen. Het resultaat is dat vossen en konijnen min of meer ter plaatse blijven trappelen, ook al kan elke generatie van zowel de vossen als konijnen sneller lopen dan de vorige.

Het is vaak vergeleken met het advies van Lewis Carrolls rode koningin aan Alice: in haar wereld moet iedereen hard genoeg rennen om niet achteruit te gaan. We zijn beter geworden in het liegen, maar ook beter in het ontdekken van de leugen.

Met de psychologische wapenwedloop tussen bedrog en het spotten ervan, is evenwel iets bijzonders gebeurd. Het gevolg van die evolutionaire groepspsychologische oorlogsvoering, zo argumenteert Robert Trivers, is dat we onszelf zijn gaan bedriegen.

Wie tegen zichzelf liegt, beseft immers niet dat hij liegt en loopt daardoor minder risico om door de mand te vallen. Zelfbedrog, met andere woorden, is een aanpassing. Ook al lijkt het contra-intuïtief, het kan voordelig zijn om jezelf te bedriegen.

We moeten verder onderzoek afwachten om te weten of de hypothese van Robert Trivers klopt, maar het minste wat je van zijn boek kan zeggen is dat het op indringende wijze ons vermogen tot zelfbedrog blootlegt.

We willen, of erger nog, kunnen vaak de realiteit niet onder ogen zien.

We houden ons voor dat we uitverkoren zijn, dat er hogere machten over ons waken, dat het universum voor ons geschapen is, dat we met rituelen de natuurwetten kunnen beïnvloeden, dat we verder leven na de dood, dat we beter onze job doen dan onze collega’s, dat op elke pot een deksel past.

Dit alles is zeer twijfelachtig, maar het voelt goed om erin te geloven. En wie zich goed voelt, gaat gezwinder door het leven. Een opvatting hoeft niet waar te zijn om nut te hebben. Maar het feit dat ze nuttig is, maakt haar natuurlijk niet waarachtig.

Het advies van de Schotse Verlichtingsfilosoof David Hume blijft bijzonder relevant:

“A wise man proportions his belief to the evidence”.

Of: geloof zonder overtuigend bewijs niet zomaar in om het even wat.