Vijf wetten over (jouw) domheid - Johan Braeckman

We zijn wellicht dommer dan we denken. Anders geformuleerd: Er lopen meer domme mensen rond dan we denken. Hoe kan je anders begrijpen waarom zelfs briljante wetenschappers geloven dat de Ster van Bethlehem écht bestaan heeft? Besluit: "Domme mensen zijn gevaarlijker dan schurken".
opinie
Opinie

Johan Braeckman is filosoof aan de Universiteit Gent. Hij publiceert over wijsbegeerte, bio-ethiek, toegepaste ethiek, milieufilosofie en culturele aspecten van de wetenschappen.

In zijn recent verschenen boek over De ster van Bethlehem maakt journalist en sterrenkundige Tim Trachet korte metten met de talloze hypothesen over de meest bekende ster waarover we niets weten. Tim Trachet beschreef dat ook voor deredactie.be.

Bijzondere aandacht gaat naar de opvattingen van ernstige wetenschappers, in het bijzonder astronomen. Volgens sommigen was het hemelverschijnsel dat de wijzen uit het Oosten de weg naar Jezus wees een nova, volgens anderen een supernova. Of was het een komeet, een meteoriet of een vuurbol? Of wellicht een conjunctie van twee planeten?

Geen van die verklaringen houdt steek, toont Trachet overtuigend aan, om de eenvoudige reden dat het verhaal over de ster van Bethlehem mythisch is en niets met de realiteit te maken heeft. 

Astronomische verklaringen voor de zogenaamde ster zijn onvermijdelijk fout, omdat de vraag naar een sterrenkundige uitleg op zich een pseudovraag is. Biologen kunnen net zo goed een verklaring trachten te vinden voor een sprekende wolf, als ze Roodkapje willen duiden.

De auteur van het verhaal in het evangelie van Mattheus (2: 1-12) paste de reeds lang gekende techniek toe om aan bijzondere personen bijzondere gebeurtenissen te koppelen. Dat die gebeurtenissen verzonnen worden, is niet relevant voor hun functie.

Zo werd van Boeddha verteld dat hij als kind bij elke stap die hij zette een lotusbloem uit de grond deed oprijzen. Volgens de officiële biografie van Kim Jong-il werd de geboorte van de grote leider aangekondigd door een dubbele regenboog en een nieuwe ster.

Dat over de eeuwen heen honderden miljoenen mensen letterlijk in een ster geloofden die boven een stalletje bleef staan, is op zich reeds verbazend genoeg. Maar dat ook astronomen zich laten verleiden tot een letterlijke interpretatie van een legende, om er vervolgens een wetenschappelijke uitleg aan te geven, verdient een verklaring op zichzelf. 

Zelfoverschatting

Een voor de hand liggende bedenking is dat wetenschappers meestal goed zijn in hun discipline, maar leken zijn op alle andere gebieden, net zoals iedereen. Ze lopen evenwel het risico zichzelf te overschatten: "Ik ben een briljant astronoom, dus ik snap ook wel iets van bijbelexegese of literatuurwetenschap."

Het fenomeen is vrij bekend, maar niet goed bestudeerd. Meerdere nobelprijswinnaars zijn in de val getrapt. Om maar enkele voorbeelden aan te halen:

Linus Pauling was de beste chemicus van zijn generatie en won zelfs twee nobelprijzen, maar hij bedacht het kwakzalvergeloof dat ongeveer alles te genezen valt met hoge dosissen vitamine C.

Philippe Lenard won de nobelprijs voor natuurkunde, maar was een overtuigde nazi die dacht dat echte wetenschap Arisch was. Zogenaamde joodse wetenschap, zoals de relativiteitstheorie, kon onmogelijk correct zijn.

Kary Mullis, die de nobelprijs voor scheikunde ontving, denkt dat aids niet door hiv wordt veroorzaakt en gelooft in astrologie.

Domheid is alomtegenwoordig

De Italiaanse historicus Carlo Cipolla brengt in zijn vermakelijke boekje De wetten van de menselijke stupiditeit het standpunt naar voren dat “de kans dat iemand dom is, los staat van elke andere eigenschap van die persoon”.

Cipolla’s boekje is satirisch bedoeld, maar zet toch aan tot denken. Zo kan ook intelligentie op een bepaald domein een eigenschap zijn van iemand, maar dat leert ons niet meteen iets over zijn of haar vermogen tot intelligent denken en handelen in andere gebieden.

Cipolla maakt een interessant onderscheid tussen intelligente en rationele mensen. Intelligente mensen kunnen hun intelligentie ook aanwenden om domme dingen te doen of dwaze opvattingen op slimme wijze te verdedigen. Rationele mensen zijn daartegen misschien iets beter bewapend.

Prijs voor domheid

Het is jammer dat de studie van domheid nog geen volwaardige academische discipline is. Er zijn wel meerdere boeiende overzichtswerken aan gewijd, zoals de meerdelige Encyclopedie van de Domheid door Matthijs van Boxsel, of de Dictionnaire de la Bêtise van Guy Bechtel en Jean-Claude Carrière.

Maar dat zijn geen studies die wetenschappelijke theorieën over domheid bespreken. Ook de Darwin Award, een prijs die jaarlijks wordt uitgereikt aan mensen die zichzelf dankzij hun domheid uit de menselijke genenpoel verwijderen, toont wel aan hoe extreem dom we kunnen zijn, maar biedt verder geen verklaring.

(Tussen haakjes: significant meer mannen dan vrouwen wonnen de voorbije decennia een Darwinonderscheiding, wat wellicht wijst op een ingebakken genderverschil in domheid.)

Domheid wordt systematisch onderschat

Voor zover ik weet bestaan er ook nog geen gespecialiseerde tijdschriften voor de wetenschappelijke studie van domheid. Ze is nochtans alomtegenwoordig en brengt de mensheid onnoemelijk veel schade toe.

Cipolla’s eerste wet luidt overigens: “Iedereen onderschat altijd en onvermijdelijk het aantal domme individuen dat in omloop is.” Het is een van de vele raadselen die het fenomeen domheid omringen: waarom onderschatten we het? En waarom begrijpen we er zo weinig van?

Cipolla merkt terecht op dat men eerder neerbuigend doet tegenover domheid, in plaats van het ten gronde te bestrijden, om de schade die eruit kan voortvloeien te vermijden. Het is een onderdeel van zijn vierde wet: “Mensen die niet dom zijn, onderschatten altijd de schadelijke kracht van de domme medemens.

Dat leidt vrijwel vanzelf naar de vijfde wet: “Domme mensen zijn de gevaarlijkste mensen”, en naar het logische gevolg daarvan: “Domme mensen zijn gevaarlijker dan schurken.”

Lees verder onder de foto.

Methode in de waanzin

Cipolla haalt het zogenaamde Scheermes van Hanlon niet aan, maar het ligt voor de hand om het in verband te brengen met zijn analyse. Dat ‘scheermes’, een soort filosofische stelregel, luidt als volgt:

“Schrijf nooit aan kwade opzet toe wat afdoende kan verklaard worden door domheid.”

Het is een inzicht dat we op meerdere, soms verbijsterende fenomenen kunnen toepassen.

Zo is een terrorist niet noodzakelijk door intrinsieke slechtheid gedreven. Veeleer is zijn brein besmet door extreem domme opvattingen, wat leidt tot uitermate dwaas gedrag.

Dat sluit niet uit dat die domheid haar eigen logica kan hebben. Wat Polonius in Hamlet opmerkt over madness, geldt ook voor domheid:

“Al is dit waanzin, toch zit er methode in.”

Het wordt tijd dat we de intrinsieke oorzaken, structuur en dynamiek van domheid beter gaan begrijpen.

Meest gelezen