Winkelen doe je nooit anoniem - Lucas Vanclooster

Lucas Vanclooster is journalist bij VRT Nieuws. Hij omschrijft zichzelf als "gediplomeerd nostalgicus".

Tussen de eerste kerstmarkten en de ongevraagde reclames van online-shops om zeker niet achter het net te vissen voor mijn kerst-aankopen, bekeek ik uitgesteld de prachtige fotografie-documentaire “België scherpgesteld, op zoek naar de bevroren tijd”, op Canvas. 

“België scherpgesteld” toont vijf fotografen: de jonge Stephan Vanfleteren , Gert Jochems ook, en twee hoogst melancholische bejaarden. De 84-jarige Gilbert D’Haen uit Antwerpen werd boos en zei "dat het naar de kloten ging". Zijn Oost-Vlaamse leeftijdsgenoot Walter De Mulder barstte in tranen uit toen hij besefte dat alles wat hij gefotografeerd had intussen verdwenen was.

De commentaren waren verrassend eensluidend. Een fotograaf uit Charleroi wees er fijntjes op dat anderhalve eeuw geleden de mijnbouw een prachtig vruchtbaar landschap had verwoest, maar intussen werden die fabrieken, terrils, hoogovens en kolenwasserijen ook al gesloopt.

Dat heet verandering, evolutie. De moderne tijd, net wat u zegt, zong Wim Sonneveld al in zijn hit "Het dorp". De parallelle vernietiging van het Waalse en Vlaamse landschap was treffend.

D’Haen en De Mulder waren vooral bitter en droevig om de teloorgang van het rijke verenigingsleven. Ze gaven de televisie en de supermarkt de schuld.

Blijkbaar waren ze te oud om te merken dat de klassieke tv en het winkelcentrum ook al plaats aan het ruimen zijn voor iets anders. Neen, ik bedoel niet verwerpelijke projecten als Uplace, Neo en Docks, dat zijn de laatste stuiptrekkingen van het Wijnegem-tijdperk.

Innovaties nemen na verloop van tijd elementen van het vertrouwde over. De klassieke kruidenierszaak, “Bij Victor en Lia”, met het dagelijkse praatje over de toonbank heen, en zijn sociale controle, behoort tot het verleden.

De supermarkt nam dat na verloop van tijd voor een deel over. Ik had altijd mijn favoriete caissière in Delhaize en ik wist een en ander over haar man, kinderen, woonplaats, collega’s, baas…Eén keer ging ik met een aanvulster van de chips-rekken een koffie en een porto drinken.

Mijn zoon verrichtte afgelopen zomer vakantiewerk in een Carrefour-Express. Hij had snel door dat het koopgedrag van Marokkaanse jongeren sterk afweek van dat van hun Vlaamse generatiegenoten. En dat er verdraaid nog veel gerookt wordt. En hij doorzag de trucs van de alcoholisten.

Toen hij daarover vertelde, leek ik wel in mijn eigen jeugd te tuimelen. In onze straat woonde Odette, een tragisch-alcoholische vrouw. Elke dag leverde een andere bierhandelaar een krat Ginder-Ale. Odette deed meerdere boodschappenrondes per dag, waarbij ze telkens een volle tas losse flessen kocht in andere winkels in de buurt.

En bij een oud vrouwtje om de hoek dat in het zwart ook een en ander te koop aanbood, in bokaal, blik…en fles. Dat was niet ongewoon, mijn ‘metje’ verkocht onder meer koffie Thoral, uit Torhout. Winkeltje spelen betekende dat je je klanten kende, door had, vooral hun kleine kantjes.

Bij voorbeeld dat Odette af en toe gehavend op straat verscheen. Van de trap gevallen of tegen een deur gelopen. Het was helaas nog waar ook. Dat wisten de huisvrouwen die vanachter hun gordijntje, zoals Walter De Buck zong, de straat afspeurden. En erover vertelden in "De Welvaert".

Het oude winkellandschap tot eind jaren ‘60 betekende sowieso sociale controle. Vooreerst zag iedereen duidelijk naar welke winkel je ging. De katholieken naar De Welvaert-Welbi-Bien Etre, de socialisten naar de Coop.

Een tijdlang verdeelden de beide zuilen zelfs ideologisch brood uit eigen bakkerijen met paard en kar. Wie liberaal of nationalist was, koos de Végé, de Centra, de Spar of dat gepensioneerd oud vrouwtje dat wat bijverdiende.

De winkeldochter wist alles van je, en regisseerde het geroddel van de andere klanten. Zoals in mijn grootmoeder haar liedje:

Hoe hebben we vanaf eind jaren ‘60 gevochten om onder de blikken van de buurt uit te komen. Een Spaanse kennis wilde weg uit wat hij de verstikkende controle van zijn gemeenschap noemde.

Daarom trouwde hij met een Marokkaans meisje en kwam van de regen in de drop. Van het Spaanse in het nog veel strengere Marokkaanse toezicht. Die ook weer voor een deel via het eigen halal-winkelcircuit verliep. “Ahmed, mag jij wel zoveel snoep kopen van je mama?”

Slager Roger is al een jaar met pensioen. “Is je madam nie thuus dè?” Ik hoor het Roger nog vragen toen ik drie paardenbiefstukjes kocht in plaats van vier. “Moet ze werken misschien?“ voegde hij er kwansuis aan toe. Hij wist alles over zijn klanten. Maar hij zweeg, hij had genoeg aan het genoegen goed te snappen hoe het er in al die huishoudens die hij bevoorraadde aan toe ging. Sociale controle? Nou ja, de discrete versie ervan.

Apetrots schreef mijn vader zijn eerste cheques uit in kledijzaak De Regenboog. Zelf wachtte ik tot in de jaren ‘90 voor ik een bankkaart aanschafte, en nog langer voor ik met Visa of zo betaalde.

Machtige instellingen dwingen de mensen om nieuwigheden te gebruiken. Als de consumenten het gewoon zijn en er met enige fantasie en aanpassingsvermogen wat oude voordelen bij bevochten hebben, maken de initiatiefnemers alles duurder, schaffen het af en duwen de burger naar weer iets anders, gladders, meer winstgevend. Iets waar een heel andere soort sociale, economische en welja, ideologische controle op zit.

De Lijn wil af van betalen per SMS, via de GSM dus, en drukt nu het M-ticket door, via de smartphone. Kuddementaliteit, volgens fotograaf Walter De Mulder.

We zullen en moeten online winkelen, al maakt dat de centra van kleinere centrumsteden kapot, zelfs de Hema draait met verlies. We zullen en moeten online al onze informatie verhapstukken en voortdurend bereikbaar wezen.

Alles alleen en individueel. Of, zoals de Nederlandse jeugdschrijver en oud-politicus Jan Terlouw deze week emotioneel zei bij NOS: "Er hangt geen touwtje meer aan onze deur. We vertrouwen elkaar niet meer".

Geen toeval dat politieke partijen en managers bij wie sociale cohesie en een bloeiend middenveld niet meteen de prioriteiten zijn het hardst schreeuwen om e-commerce en digitale revolutie alle voordelen en vrijheden te geven.

Maar de mens is toch een sociaal wezen? Jawel, daar hebben de profeten van de virtuele wereld het volgende op gevonden: nep-‘events’.

Black Friday, kerstmarkten die Sinterklaas de stuipen op het lijf jagen, Halloween, carnaval… En daarna braaf voor het scherm of aan de smartphone.

Alles wat we verrichten wordt opgeslagen en is parate wetenschap en handelswaar voor wie het kan gebruiken.

Vreemd dat oostelijke dictators, van Erdogan en Poetin tot Kim-Jong-Oen, het internet aan banden leggen. Het is verdraaid het beste instrument om te weten wat er gaande is onder de bevolking.

Brol.krom, denk ik altijd. Aan de overkant van mijn straat komt een eindeloze stoet Zalando-verpakkingen in twee richtingen het postkantoor in- en uit. Als ik het met mijn ogen zie, dan wordt die info ook ergens elders bijgehouden.

Er is niets nieuws onder de zon. Sociale controle in de Coop en bij Coolblue, wat is het verschil?

En raar genoeg takelt de sociale controle in de openbare ruimte helemaal af. Ja, ik heb heimwee naar een goed van de tongriem gesneden winkelier die een onverlaat die sluikstort op zijn stoep vriendelijk maar kordaat terecht wijst. Maar die dat voorval niet op youtube zet.