Schrijf zelf je Utopia! - Kristien Bonneure

Kristien Bonneure is VRT-journalist. De Utopia's van de dromende studenten zijn hier te vinden.

Er zijn er nog zo’n dertig van in de wereld, en eentje kunt u nog tot in januari aanschouwen in M Museum Leuven: een eerste druk van “Utopia. Een gouden boekje, niet minder heilzaam dan grappig, over de ideale republiek en over het eiland Utopia”.

Een half millennium geleden, midden december 1516, werd het boek gedrukt door Dirk Martens op een Leuvense pers. De auteur was Thomas More, adviseur van Hendrik de Achtste in Engeland. Wie Wolf Hall van Hillary Mantel leest, leert de schrijver kennen als een machtspoliticus pur sang, die volop deelnam aan de game of thrones. More werd onthoofd en –veel later- heilig verklaard.

Utopia is een bijzonder boekje, tegelijk satire op de misstanden in Engeland en visionaire droom over een ideale samenleving. Een eilandstaat met democratische verkiezingen, met collectief bezit, waar iedereen een soort basisinkomen krijgt in ruil voor zes uur arbeid per dag. Er is goed onderwijs, kinderopvang, euthanasie. Maar buitenhuwelijkse seks is er uit den boze, en slavernij en kolonisatie zijn allerminst afgeschaft.

In de zwierige Nederlandse vertaling van Paul Silverentand leg je voortdurend de link naar nu. “Ook de waarheid is een kwestie van opinie”. Post-truth als woord van het jaar… 1516?

Of neem nu deze passage: “Ook vonden ze het vreemd dat goud tegenwoordig, hoewel eigenlijk nergens goed voor, overal op aarde zo veel waard is dat zelfs iemand met een plaat voor zijn kop en de intelligentie van een stuk hout die ook nog eens door en door slecht is, toch talloze goede, verstandige mensen mag vertellen wat ze moeten doen, alleen vanwege het feit dat hij een grote berg gouden munten heeft.”

In Utopia zijn dus alleen de pispotten van goud. Aan welke torenflat in New York doet me dat nu toch denken?

Utopia, More en de culturele context staan dit jaar in de kijker in Leuven. Naast de tentoonstelling in M Museum valt er ook veel te lezen. In een heerlijke combinatie van vooruitblikken, wensdenken, fantaseren en al dan niet beredeneerd gokken zijn mensen in de pen gekropen om een eigen, nieuw Utopia op papier te zetten.

Meer dan vijftig docenten en onderzoekers van de KU Leuven hebben utopieën in hun eigen vakgebied bedacht. Over vervangorganen, stamcellen, grenzeloze energievoorziening, superatomen, bestuursvormen in the cloud, een wereldgrondwet, internationale sociale zekerheid, noem maar op.

‘A truly golden handbook’ is in het Engels, en spoort dus helemaal met het Latijn van More. Een groep auteurs heeft ook een ideale blauwdruk van Leuven gemaakt: Lutopia. Een stad van de toekomst waar de aanhangers van transitie naar duurzaamheid graag zouden wonen.

En dan was er een wedstrijd voor studenten: ‘Schrijf een nieuw Utopia’. Ik mocht de inzendingen mee beoordelen. Himmelhoch utopisch uitfreaken durfde bijna niemand. Dat is misschien niet zo verwonderlijk.

Utopieën hebben een gevaarlijk kantje. Ook al bij Thomas More, maar zeker bij andere auteurs als George Orwell (‘1984’), Aldous Huxley (‘Heerlijke nieuwe wereld’) of Dave Eggers (‘De cirkel’) is de ideale samenleving blijkbaar altijd gebaseerd op wantrouwen, controle en onvrijheid.

Toegepast in de sociale praktijk leidde dat regelrecht naar totalitarisme, naar de goelag of het kalifaat. Marja Brouwers schrijft in haar nawoord van Utopia als laatste zin: “Laat de ideale maatschappelijk orde alsjeblieft blijven waar die is: op een niet-bestaand eiland”. Zelfs Dyab Abou Jahjah riep dinsdag uit in De Afspraak: ik ben tégen Utopia!

Het siert de studenten dat ze toch een poging hebben ondernomen om utopische aanzetten te geven.

Een architectuurstudent tekende een nieuw Gent uit, gebouwd in de hoogte, zelfvoorzienend. Een godsdienstwetenschapster verbeeldde zich een utopische mens met veel tijd om te twijfelen. Een ingenieur bedacht een griezelig geautomatiseerd, logisch systeem van ethiek en rechtspraak, zonder nood aan interpretatie. Een bioloog verzon een nieuwe ‘menselijke’ soort, die zich voedt door fotosynthese. Prikkelende essays, stuk voor stuk.

Want het is niet omdat een alomvattende ommezwaai naar een nieuwe wereldorde niet wenselijk of mogelijk is, dat we geen kleine stappen kunnen zetten of experimenteren, dat we niet mogen dromen. Je eigen Utopia uitdenken en uitproberen is een antidotum tegen cynisme. The next big thing will be a lot of small things.