Wetenschappers lezen een verkoolde Hebreeuwse schriftrol zonder hem te openen

De Hebreeuwse schriftrol werd in 1970 ontdekt door archeologen in Ein Gedi, een plaatsje in Israël waar 2.000 jaar geleden een oude joodse gemeenschap woonde, in de buurt van de Dode Zee.

In de ark van de oude synagoog vonden de archeologen klompjes met fragmenten van schriftrollen. De synagoog was destijds vernield in een brand, en ook de schriftrollen waren verkoold. Dankzij het droge klimaat in de streek bleven ze bewaard, maar ze waren zo broos dat ze uiteenvielen als de archeologen ze nog maar durfden aan te raken. En dus werden de schriftrollen geconserveerd, zodat ze bewaard zouden blijven, maar voor de rest werd er niets mee gedaan. Ze lagen bijna 50 jaar in een opslagplaats, in de hoop dat een nieuwe technologie op een dag zou toelaten van ze te lezen.

En een dergelijke technologie is nu op punt gesteld door computerexperten van de Universiteit van Kentucky. In samenwerking met bijbelexperten in Jeruzalem, hebben ze een computerprogramma kunnen gebruiken om het digitale beeld van de rol te ontplooien.

Zowat een jaar geleden was het laboratorium van de Israel Antiquities Authority dat zich bezighoudt met het bewaren van de Dode Zeerollen - de oudste kopieën van teksten uit het Oude Testament die gevonden zijn in grotten in de buurt van de Dode Zee -, bezig met het maken van hoge resolutie beelden van die rollen, toen Yosef Porath er binnenstapte met een doos vol verkoolde blokjes.

Porath was een van de archeologen die de opgraving in Ein Gedi geleid had, en hij vroeg het hoofd van het laboratorium, Pnina Shor, om ook een scan te maken van een van de verkoolde schriftrollen.

Shor bekeek hem eerst vreemd, en vroeg of hij een grapje maakte, en ze zei hem dat het systeem niet afgesteld was op dergelijke zwaar verbrande voorwerpen. Maar omdat ze nu toch eenmaal bezig was, maakte ze een scan van een van de rollen met een op röntgenstralen gebaseerde micro-CT-scanner, het soort machine waarmee ook driedimensionale beelden gemaakt worden van lichaamsdelen voor medisch onderzoek.

En gelukkig wist ze ook waar ze met de beelden van de scan terecht zou kunnen. Shor was immers op de hoogte van het werk van William Brent Seales, een computergeleerde aan de University of Kentucky, die al 13 jaar werkt op verkoolde schriftrollen die gevonden zijn in Herculaneum, een oud Romeins stadje dat net als Pompeï bedolven raakte door de uitbarsting van de Vesuvius-vulkaan in 79 n.C.

Een deel van de verkoolde schriftrollen uit Herculaneum in de Nationale Bibliotheek van Napels.

Seales probeert al jaren om een manier te vinden om de papyrusrollen die gevonden zijn in Herculaneum, en die verkoold zijn door de gloeiende vulkaanasse, te kunnen lezen zonder ze te moeten openen, wat in de meeste gevallen zou neerkomen op het vernietigen van de rollen.

Een methode zoals een CT-scan kan klonters inkt vinden in een verkoolde rol, maar de warboel van letters is onleesbaar als niet elke letter kan toegewezen worden aan het oppervlak waarop ze geschreven is. Seales realiseerde zich dat hij eerst het schrijfvlak van de rol moest reconstrueren, en dat hij dan de letters er opnieuw zou kunnen op plaatsen. 

In 2009 slaagde hij erin de fysieke structuur te ontdekken van de geplooide lagen papyrus in een schriftrol uit Herculaneum. Sindsdien heeft hij een methode ontwikkeld, die hij "virtueel openmaken" noemt, om een model te maken van het oppervlak van een oude rol in de vorm van een netwerk van kleine driehoekjes. Elk driehoekje kan door de computer aangepast worden in grootte, tot het virtuele oppervlak het best overeenkomt met de interne structuur van de rol, zoals die uit de scan blijkt. De vlekken inkt worden dan toegewezen aan hun juiste plaats in de structuur, en de computer ontvouwt dan de hele driedimensionale structuur tot een tweedimensionaal blad.

Seale noemt de reeks software programma's die daarvoor nodig zijn "Volume Cartography", en hij heeft gezegd dat hij ze gratis op het internet zal plaatsen als de regeringssubsidie die hij nu krijgt, ten einde is.

Een van de papyrusrollen uit Herculaneum.

Seales liet zijn software programma's los op de gegevens van de scan die doctor Shor hem gestuurd had, en na een aantal verfijningen, waren ze allebei verbaasd dat er een beeld verscheen met een duidelijk en leesbaar schrift.

"Je kan je de vreugde niet voorstellen in het laboratorium", zei Pnina Schor, "Zelfs in onze wildste dromen hadden we ons niet kunnen voorstellen dat er iets zou van komen."

Michael Segal, een bijbeldeskundige aan de Hebrew University van Jeruzalem die meegeholpen heeft om de tekst te analyseren, zei dat ze verbaasd waren over de kwaliteit van de beelden. "Veel van de tekst is net zo goed leesbaar als de tekst van een ongehavende Dode Zeerol."

"We zagen niet alleen een schrift, maar het was leesbaar", zei Seales. "Op dat ogenblik waren we absoluut in alle staten."

Volgens Seales en zijn collega's is het de eerste keer dat een zwaar beschadigde, met inkt beschreven rol op een niet invasieve manier is open gerold en gelezen, hoewel er eerder al wel flarden tekst geïdentificeerd zijn in oude artefacten.

De "virtueel opengemaakte" boekenrol. (Foto: William Brent Seales, Clifford Seth Parker et al. in Science Advances).

Niet alleen was de tekst leesbaar, hij bleek ook nog een verrassing te bevatten. De tekst bestaat uit de twee eerste hoofdstukken van het boek Leviticus uit het oude Testament. En opmerkelijk is dat de tekst volledig overeenstemt met de Masoretische tekst, de tekst die beschouwd wordt als de definitieve versie van de Hebreeuwse Bijbel, en die vaak gebruikt wordt als de basis voor vertalingen van het Oude Testament.

In de oudheid bestonden er vele versies van de Hebreeuwse Bijbel. De Dode Zeerollen, die teruggaan tot de 3e eeuw v.C., hebben versies die soms veel, soms minder afwijken van de huidige versie, maar die nooit identiek zijn. Bijbeldeskundigen geloven al lang dat de standaardversie van de Hebreeuwse Bijbel, de Masoretische tekst, voor het eerst ontstaan is zo'n 2.000 jaar geleden, maar tot nog toe hadden ze daar geen tastbare bewijzen voor. De oudste bekende fragmenten van de standaardversie dateren immers van de 8e eeuw n.C.

Tot nu dus. Aangenomen wordt immers dat de tekst uit Ein Gedi zo'n 2.000 jaar oud is. Zeker is dat niet, uit dateringen met de koolstof 14-methode blijkt dat de rol gekopieerd werd rond 300 n.C., maar de stijl van het geschrift wijst dan weer eerder op een datering tussen 50 en 100 n.C.

Hoe dan ook, is dit fragment het oudste voorbeeld van de Masoretische tekst dat tot nu gevonden is. "We hebben nog nooit iets gevonden dat zo opmerkelijk is als dit", zei doctor Emanuel Tov, een expert in de Dode Zeerollen aan de Hebrew University in Jeruzalem. "Dit is het oudste voorbeeld van de exacte vorm van de middeleeuwse tekst."

Een transcriptie van de Hebreeuwse lettertekens en een vertaling van een deel van de tekst op de schriftrol uit Ein Gedi (illustratie: William Brent Seales, Clifford Seth Parker et al. in Science Advances).

Onderzoekers zeggen dat de opmerkelijke nieuwe techniek het ook mogelijk zou kunnen maken om andere schriftrollen te lezen die te broos zijn om opengevouwen te worden.

En Richard Janko, een classicus aan de University of Michigan, merkte op dat de 1.800 verkoolde papyrusrollen die tot nog in Herculaneum zijn gevonden, slechts een klein deel zijn van een veel grotere bibliotheek in een villa die waarschijnlijk toebehoord heeft aan de schoonvader van Julius Caesar, Lucius Calpurnius Piso.

Een groot deel van die villa, en de bibliotheek, is nog niet opgegraven, en de bibliotheek zou exemplaren kunnen bevatten van werken uit de Latijnse of Griekse literatuur die verloren gegaan zijn. Als er zelfs maar één rol uit Herculaneum gelezen zou kunnen worden met de nieuwe methode van Seales, zo denkt Janko, dan zou dat een enorme aansporing zijn om ook de rest van de "Villa van de Papyrussen" op te graven, en misschien lang verloren gewaande werken uit de Klassieke Oudheid te herontdekken. 

De studie over de schriftrol van Ein Gedi is gepubliceerd in "Science Advances".

De eetzaal in de "Villa van de Papyrussen" in Herculaneum, een van de delen die is opgegraven.