Wint Poetin het pokerspel over Syrië? - Jan Balliauw

Jan Balliauw is journalist internationale betrekkingen bij VRT-Nieuws.

De aankondiging eind augustus in Minsk van de strijdende partijen in Oekraïne dat een nieuw staakt-het-vuren op 1 september zou ingaan, leek op het eerste gezicht wat lachwekkend. Er was al een staakt-het-vuren, vervat in het niet nageleefde Minsk2-akkoord. De hele maand augustus waren er zware gevechten geweest langs de hele frontlijn. Dit nieuwe staakt-het-vuren leek een doodgeboren kind. De Oekraïense president Porosjenko geloofde er zelf niet echt in, want tijdens zijn bezoek aan Brussel eind augustus vroeg hij zich nog af waarom het nodig was te wachten tot 1 september om de wapens te laten zwijgen, terwijl er al een bestand van kracht was.

Maar Porosjenko kende niet de politieke agenda van zijn Russische collega Poetin. Niemand eigenlijk. We weten dat de Russische president houdt van onverwachte zetten op het geopolitieke schaakbord, maar nu zou hij iedereen weer verrassen, Washington incluis. 

Rusland was in augustus begonnen met militaire transporten naar Syrië, zowel met schepen als vliegtuigen. Alles werd ontkend, zoals gebruikelijk bij dit soort operaties, maar al gauw werd duidelijk waar al dat materieel naartoe ging. Satellietfoto’s toonden een verhoogde Russische aanwezigheid op de Al-Assad luchthaven van de Syrische kuststad Latakia. Het ging niet zomaar om extra militaire steun voor het Syrische leger.

De analisten van AllSource Analysis vonden 7 moderne T90-tanks, 26 gepantserde voertuigen voor troepentransport, Russische artillerie en 4 helikopters. Daarbij zou er ook nog huisvesting ingevlogen zijn voor 1000 militairen. Dat alles lijkt te wijzen op een grote Russische ontplooiing richting Syrië.

Tegelijkertijd is er ook grote activiteit gesignaleerd op de Taganrog-basis in Zuid-Rusland. Die basis ligt van alle Russische basissen het dichtst bij Latakia, op iets minder dan 1300 kilometer. Zoals we eerder al meegemaakt hebben tijdens de crisis rond Oekraïne, moesten plotselinge inspecties van de paraatheid van de troepen en grote militaire oefeningen die begonnen op 14 september blijkbaar twijfel zaaien over de activiteiten op de basis.

Amerika reageerde verbaasd en bezorgd, zeker toen ook vier geavanceerde Rusissche SU-30-gevechtsvliegtuigen opdoken in Latakia. Amerikaanse gevechtsvliegtuigen zijn actief in de regio in de strijd tegen Islamitische Staat (IS), onder meer vanuit Incirlik in Turkije, amper 175 km van Latakia. De Amerikaanse en de Russische minister van Defensie hadden sinds lang weer eens een telefonisch contact met elkaar, over ‘deconfliction’, zorgen dat ze elkaar toevallig niet neerhalen. Intussen zijn er blijkbaar nog 24 andere Russische gevechtsvliegtuigen naar Latakia gevlogen. Deze keer gaat het om toestellen die vooral inzetbaar zijn voor steun aan grondoperaties.

Rusland is er als de dood voor dat Assad wordt afgezet door een ratjetoe van rebellen waar niemand echt controle over heeft, of – nog erger – door Islamitische Staat. En de situatie op het terrein leek in die richting te gaan. Het leger van Assad kon de rebellen nauwelijks tegenhouden in hun opmars richting Latakia, een belangrijk steunpunt voor de Syrische president. De Russische militairen moeten de machtsverhoudingen nu veranderen. En ze zijn blijkbaar niet van plan om op hun beschermde basis te blijven, want er is ook sprake van een ontplooiing richting frontlijn.

Mocht Latakia vallen, dan komt ook het Russische marinesteunpunt in Tartoes in gevaar. Ze liggen in vogelvlucht nog geen 70 kilometer van elkaar. Tartoes is geen echte Russische basis, maar eerder een aanlegsteiger waar Russische oorlogsschepen zich kunnen bevoorraden. Maar het is wel het enige Russische steunpunt in de regio, en heeft dus een grote symbolische waarde. De haven wordt overigens nu druk gebruikt om de Russische ontplooiing in Syrië te ondersteunen.

Rusland heeft ook veel angst voor terugkerende Syrië-strijders naar de Noordelijke Kaukasus. De zowat 2000 Russen die strijden in Syrië aan de zijde van terreurgroep IS, vooral uit de Noordelijke Kaukasus, zouden weleens kunnen proberen, na een ongecontroleerde val van Assad, hun gevechtservaringen te gebruiken om een islamitisch kalifaat te vestigen in de weke onderbuik van Rusland. Poetin wil die strijders liever uitschakelen buiten Rusland.

Maar het Kremlin ziet ook politieke opportuniteiten. Het Westen heeft tot nu toe een redelijk belabberde strategie in Syrië: IS moet weg, Assad ook en bij de rebellen moeten de gematigde krachten het land in handen krijgen, terwijl net die groep het minst heeft te betekenen op het terrein. De luchtbombardementen van de door de VS geleide coalitie tegen IS hebben de terreurgroep nog niet echt teruggedrongen. Over Assad wordt gezwegen, alsof de Syrische president en zijn leger niet meer aanwezig zijn in Syrië.

Poetin biedt het Westen nu een zogezegde uitweg aan. Hij roept op tot het sluiten van een brede coalitie om het terrorisme van IS te bestrijden en alle landen die nu daaraan een bijdrage leveren, moeten daarin worden opgenomen. Dus ook Assad, vindt Poetin, want zijn leger strijdt tegen IS. Volgens Poetin kan zo’n coalitie met Assad het terrorisme met vereende krachten aanpakken. Het is voor veel westerse hoofdsteden onbespreekbaar, want is de Syrische president met zijn bomvaten niet de grootste veroorzaker van het menselijk leed in Syrië waarvoor ettelijke miljoenen zijn gevlucht naar de buurlanden en waarvan een groot deel zich nu in Europa aandient om een nieuw leven te starten?

Toch beseft ook het Westen dat het aanbod van Poetin niet zomaar af te wijzen is omdat voor een oplossing in Syrië Rusland een rol zal moeten spelen. Rusland heeft in de crisis rond de chemische wapens bewezen dat het zijn wil snel kan opleggen aan Assad.

Zonder steun uit Moskou was de Syrische president zijn positie al lang kwijt. Assad zelf interesseert de Russen nauwelijks. Ze hebben volgens de vroegere Finse president Ahtisaari in 2012 al aangeboden om hem te laten vertrekken na een overgangsperiode, een aanbod dat toen door het Westen is afgewezen. Rusland wil vooral geen herhaling van het Libië-scenario, waarbij het Westen met een VN-resolutie in de hand een ongecontroleerde “regime-change” doorvoert die uitmondt in pure chaos. Door de recente Russische militaire activiteiten in Syrië heeft Moskou zich nog meer onmisbaar gemaakt bij het vinden van een militaire of diplomatieke oplossing.

Verschillende westerse politici gaven wel kritiek op de Russische ontplooiing en noemden die een nieuwe hindernis voor een oplossing van de Syrische crisis, maar lieten intussen ook enige flexibiliteit zien over het lot van Assad. Zo zei de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry dat Assad niet op dag 1 of na de eerste maand moet vertrekken. “We zijn niet doctrinair ingesteld over een specifieke datum of tijdstip”, aldus Kerry op een gezamenlijke persconferentie met zijn Britse collega.

Maar het Kremlin kijkt verder dan Syrië alleen. Dat conflict kan het internationale isolement doorbreken waarin het land is beland na de crisis in Oekraïne. Als plots allerlei ministers van Buitenlandse Zaken weer aan tafel gaan zitten met hun Russische collega om een oplossing te vinden voor Syrië, is dat niet alleen goed voor het zo belabberde Russische imago in de wereld. Dan kan Moskou zeggen dat het weer meespeelt in de grote werelddossiers.

President Poetin gaat voor het eerst in 10 jaar volgende week de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties toespreken, niet lang na zijn Amerikaanse collega. Nieuwe gevechten in Oost-Oekraïne en een uit elkaar vallend vredesakkoord dreigden dat optreden te overschaduwen, daarom zwijgen daar nu de wapens sinds 1 september. In de top van de separatisten in Donetsk is hardliner Poergin vertrokken en zijn rol is overgenomen door Minsk-onderhandelaar Poesjilin.

Intussen wordt ook de Russische bevolking voorbereid op de nieuwe focus van het Kremlin. Alle middelen worden ingezet om Syrië belangrijker te maken dan Oekraïne. In de Russische media wordt plots meer over Syrië bericht dan over Oekraïne, ook al wordt Rusland niet zoals Europa overspoeld door vluchtelingen uit de regio. Twee prominente oorlogsverslaggevers van de private tv-zender LifeNews en van de staatstelevisie zijn verhuisd van Oost-Oekraïne naar Syrië. In Rusland heeft het al effect, want er worden nu veel meer tweets gestuurd over Syrië dan over Oekraïne.

Of het Russische pokerspel iets zal opleveren valt nog te bezien. Maar nu al is duidelijk dat de Russische ontplooiing in Syrië de situatie op het terrein drastisch heeft veranderd. En het Westen heeft geen andere keuze dan daarmee rekening te houden.