Stenen werktuigen gevonden die ouder zijn dan de mens

De oudste bekende stenen werktuigen tot nu toe werden gevonden in Gona in Ethiopië en gedateerd op 2,6 miljoen jaar oud. Ze behoren tot een techniek voor het maken van vuurstenen werktuigen die Oldowan genoemd wordt, omdat de eerste exemplaren in de Olduvaikloof in Tanzania gevonden werden, meer dan 80 jaar geleden door de beroemde paleoantropologen George en Mary Leaky.

Aangenomen wordt dat de Oldowanwerktuigen gemaakt en gebruikt werden door Homo rudolfensis, Homo habilis, Homo erectus en Homo ergaster, voorlopers van de moderne mens Homo sapiens.

In 2010 ontdekten onderzoekers die in Dikika in Ethiopië werkten, bovendien snijsporen op dierenbeenderen die 3,4 miljoen jaar oud waren, en ze stelden dat voorouders van de mens die werktuigen gebruikten, de rechte insnijdingen gemaakt hadden. Op de Dikika-site werden ook resten gevonden van een kind dat tot de australopithecinen behoorde, nog oudere voorlopers van de mens.

Hun stelling riep evenwel onmiddellijk controverse op, en andere geleerden beweerden dat wat er uitzag als snijsporen, in werkelijkheid het gevolg kon zijn van het feit dat mensen of dieren de beenderen vertrappeld hadden. Zolang de werktuigen die gebruikt zouden zijn om de snijsporen te maken, niet ontdekt werden, zag het naar uit dat de discussie eindeloos kon doorgaan zonder dat men tot een oplossing kwam.

Nu zijn die ontbrekende werktuigen mogelijk gevonden. In een lezing op de jaarvergadering van de Paleoanthropological Society in San Francisco, heeft archeoloog Sonia Harmand van de Stony Brook University in New York de vondst beschreven van talrijke zeer oude stenen werktuigen op de site Lomekwi 3. Lomekwi 3 ligt op zo'n 1.000 kilometer van de Olduvaikloof, iets ten westen van het Turkanameer in Kenia. In de buurt van het Turkanameer zijn talrijke fossielen gevonden van voorlopers van de mens, onder meer van Homo rudolfensis, Homo ergaster en ook van de oudere australopithecinen. 

Het team van Harmand was in de onherbergzame streek op zoek naar de site waar in 1998 een omstreden verwant van de mens was gevonden, Kenyanthropus platyops. Kenyanthropus is omstreden omdat er slechts een gebarsten en vervormde schedel van gevonden is, en er bestaat discussie over of het echt een nieuwe soort is, of een "vroege Keniaanse variant" van Australopithecus afarensis.

De onderzoekers reden echter verkeerd en kwamen terecht in een ander deel van het gebied, dat Lomekwi genoemd wordt en dat niet ver ligt van de plaats waar Kenyanthropus gevonden was. De wetenschappers merkten dat er op het oppervlak van het zanderige landschap "onmiskenbare stenen werktuigen" lagen, zoals Harmand ze noemde, en begonnen onmiddellijk met een kleine opgraving.

Onder de grond ontdekten ze nog meer werktuigen, waaronder ook zogenoemde kernen waar onze voorouders scherpe scherven afsloegen. Het team was zelfs in staat een van de scherven terug te passen op de oorspronkelijke kern, wat toonde dat een mensachtige ter plaatse de scherf had afgeslagen van de kern en dan beide had laten liggen.

Het volgende jaar kwamen de onderzoekers terug om nog meer opgravingen te verrichten, en intussen hebben ze bijna 20 goed bewaarde scherven en kernen opgegraven, en ook aambeelden, die gebruikt werden om de kern op te plaatsen terwijl men er scherven afsloeg. Al die voorwerpen zaten in sedimenten die een betrouwbare datering toelieten. Aan het oppervlak in de buurt vonden ze daarnaast nog 130 andere werktuigen.

"De artefacten waren duidelijk afgeslagen, en niet het resultaat van het per ongeluk breken van de steen", zei Harmand in haar lezing, waarvan een verslag staat in het tijdschrift "Science". Analyse van de werktuigen toonde aan dat ze rondgedraaid werden, terwijl de scherven er afgeslagen werden, wat ook bij de Oldowan-werktuigen de werkwijze was. De Lomekwi-werktuigen waren echter wat groter dan de gemiddelde Oldowan-werktuigen.

De datering van de sedimenten waarin de werktuigen gevonden werden, geeft hen een ouderdom van 3,3 miljoen jaar. De sedimenten werden gedateerd aan de hand van paleomagnetisme, waarbij men de omkeringen van het magnetisch veld van de aarde gebruikt. Die methode wordt vaak toegepast op de vondsten van mensachtigen uit het gebied rond het Turkanameer. 

Hoewel recent onderzoek de oorsprong van het genus of geslacht Homo nu teruggedrongen heeft tot wel 2,8 miljoen jaar geleden, zijn de werktuigen te oud om gemaakt te kunnen zijn door de eerste volledig ontwikkelde mensen, zei Harmand. De meest voor de hand liggende verklaring, zo besloot ze, is dat de voorwerpen ofwel gemaakt zijn door een Australopithecus zoals "Lucy", of door Kenyanthropus. Hoe dan ook begon het maken van werktuigen blijkbaar voor het ontstaan van ons genus, Homo.

Harmand en haar collega's stellen voor om de nieuw ontdekte werktuigen "Lomekwian" te noemen, omdat ze te oud zijn en te veel verschillen van de Oldowan-werktuigen om tot dezelfde technologie gerekend te kunnen worden.

Onderzoekers die persoonlijk de werktuigen gezien hebben, zijn enthousiast over de vondst.

De ontdekkingen zijn "zeer opwindend", zei Alison Brooks, een antropoloog aan de George Washington University in Washington D.C. "Ze kunnen niet ontstaan zijn door natuurlijke krachten, en de gegevens voor de datering zijn behoorlijk solide", zo zei ze.

Brooks is het er mee eens dat de werktuigen te oud zijn om gemaakt te kunnen zijn door Homo, wat erop wijst "dat technologie een uiterst belangrijke rol gespeeld heeft in het ontstaan van ons genus".

Ook paleoantropoloog Zeresenay Alemseged van de California Academy of Sciences vindt dat de bevindingen van Harmand er zeer goed uitzien. Alemseged was de leider van het team dat de snijsporen gevonden heeft op de beenderen uit de Dikika-site. "Met de snijsporen van Dikika hadden we het 'slachtoffer' van de stenen werktuigen", zo zei hij. "De ontdekking van Harmand geeft ons nu het wapen."