Onze democratie lijdt aan anorexia - Luc Huyse

Antwerpen, 22 november 1995. Belgen en Nederlanders beraden zich op een internationaal congres over integratie en inburgering van migranten. Over de debatten ligt de slagschaduw van Zwarte Zondag, de parlementsverkiezingen van 1991 die de doorbraak van het racistisch Vlaams Blok bezegelden. Een electorale schok van formaat is het. Hij veroorzaakt in het hele land een nerveus zoeken naar de plaats van de nieuwkomers in de samenleving. Ook het Antwerps congres demonstreert die zenuwachtigheid.

Vandaag, twintig jaar later, is de zoektocht nog steeds bezig. Toch is veel van de mist die het zicht gehinderd heeft aan het verdwijnen. Integratie gaat al geruime tijd niet langer over bloemkool en bechamelsaus, zei Vlaams minister-president Geert Bourgeois onlangs nog in De Morgen (28 maart). Er is het besef dat burgerschap een cocktail van ingrediënten omvat en dat inburgering bijgevolg over vele trajecten moet lopen. Werk, dat weten we nu, is cruciaal op de weg naar een volwaardige plaats in de economie. Burgerschap blijft ook onvoltooid als de toegang tot het onderwijs bemoeilijkt wordt. En vertrouwdheid met de taal van het land van aankomst is, daar zijn we ondertussen zeker van, het glijmiddel bij uitstek om tot ware burger te promoveren.

Maar op minstens twee terreinen is er geen vooruitgang geboekt. Wij Belgen blijven ongeduldig. De inburgering kan niet rap genoeg gaan. De schuld leggen we graag bij de allochtonen. Zij nemen veel te weinig aan wat wij hen al aan mogelijkheden presenteren. Gemakshalve vergeten we dat we zelf twee, drie generaties nodig hadden om de vrouw te geven wat de man krijgt. Of om het voortgezet onderwijs helemaal open te zetten voor onze eigen arbeiderskinderen. Overigens wacht in beide gevallen nog een en ander op voltooiing.

Waarin 2015 ook nog lijkt op 1995 is de geringe aandacht voor de politieke inburgering van de Belgen van andere origine. De radicalisering van jongeren uit die groep heeft ons pas nu wakker geschud. Met tientallen zijn ze, de politici en opiniemakers die publiekelijk en luidruchtig pleiten voor een doorgedreven scholing in democratie. Niet alleen van de jeugd maar van de hele allochtone gemeenschap. Want, vinden we, je kunt maar echt burger zijn in dit land als je democraat bent.

Er zit iets aandoenlijks in die pleidooien, waardoor de moeilijkheidsgraad van deze operatie schromelijk overschat wordt. Eenvoudig zal het niet zijn. Zeker niet in België, een land van dubbele bodems. Waar ongeschreven regels, vooral in de politiek, zwaarder wegen dan wat op papier is gezet. En waar de lat van de principes zo hoog is gelegd dat wie wil er meestal met gemak onderdoor kan.

Niet dat we onszelf niet kennen. In de Campuskrant van de K.U. Leuven stond, jaren geleden, een fake checklist waarmee allochtonen hun graad van inburgering konden meten. Lees mee: ‘U probeerde te frauderen bij het invullen van deze checklist? Goed zo! (7 bonuspunten). U probeerde niet alleen te frauderen, u probeerde dat te doen via een lokale politicus die u beloofde ‘het te zullen regelen’? U antwoordde dat u ‘bij de verkiezingen aan hem zou denken’? Prima, u bent er blijkbaar klaar voor! (10 bonuspunten).’ Nieuwkomers zijn, met andere woorden, in hun verhouding met de politiek vaak gedwongen om blind te navigeren.

Belangrijker nog, wat hebben wij vandaag als beeld van de ene en ware democratie aan te bieden? Veertig jaar al laten zeer vele politici zich leiden door een en hetzelfde advies: liberaliseer, privatiseer en ontvet de overheid. Toch is de staat een onmisbare vormgever van de samenleving. Dat geldt vooral daar waar de democratie de gedaante van een verzorgingsstaat heeft aangenomen. En, niet te vergeten, waar de staat terugtreedt dringt de marktlogica binnen. Dat tast de zorg voor het algemeen belang, de solidariteit en de inspraak van de burger aan.

Dus, de democratie die wij de allochtonen aanprijzen lijdt, onder dwang, aan anexoria. Beseffen we dat wel? Tegelijkertijd zijn we wijsgemaakt dat wij ons gerust als klanten van de overheid mogen gedragen. Coproducent zijn van het beleid hoeft niet. Maar, hoe langer mensen zich in de politiek als consumenten opstellen, hoe meer zij de kunst verleren om op dat beleid te wegen. Tot die kunst alleen nog in homeopathische doses aanwezig is.

Ik hoorde de al geciteerde Geert Bourgeois tijdens De zevende dag (VRT, 10 januari 2015) verzuchten dat we met z’n allen te weinig overtuigd zijn van de ongelooflijke luxe die onze democratie is. En dat we er daarom niet genoeg voor vechten. Daar is een verklaring voor, denk ik: de politici hebben ons, autochtone Belgen, verleerd om het democratische burgerschap op te eisen. Kortom, het zijn niet alleen de allochtonen die nood hebben aan politieke inburgering.

(De auteur emeritus hoogleraar sociologie in Leuven.)