Zwarte Kerst, natte sneeuw in Zweden - Lukas De Vos

Om het met Mark Eyskens te zeggen: “Het is herfst. De bladeren zijn gevallen. De regering is ook gevallen.” Geen kinderdracht lang, acht maanden in België, 1981. Amper bevruchting was er in Zweden 2014. De links-groene regering van Stefan Löfven (sociaaldemocraat, SDP) hield het amper twee maanden ongeschonden uit. Een misval is te elfder ure vermeden. Nog een verschil: Eyskens werd zelden in verband gebracht met de klasse van de werkmens. Löfven was gebeiteld in den arbeid. Hij was, geloof ik, de allereerste vakbondsleider die het tot Statsminister bracht.
opinie
Opinie

Dat Löfven uitgleed, was niet verwonderlijk. Zweden heeft een traditie van minderheidsregeringen, maar vooral van gewaarborgde stabiliteit. Het is al van 1958 geleden dat nog een regering struikelde (over de pensioenen) en vervroegde verkiezingen moest uitschrijven. Ook nu ging het onrechtstreeks over de pensioenen. De aantasting van de reserves die moesten dienen om de pensioenen uit te betalen. En de cultuur te ondersteunen. En de werkloosheid te bedwingen. En de ziekenkosten betaalbaar te houden. En de generaals te paaien.

Roofdier op de loer

Alleen is de omgeving intussen grondig gewijzigd. Een halve eeuw lang heeft het tweepartijensysteem zijn deugdelijkheid bewezen. Afwisselend sociaaldemocraten en conservatieven. Zoals in het Verenigd Koninkrijk. Maar net als daar ligt, als een alligator, het derde roofdier op de loer. De coalitie, en dus, het compromis. En daar is geen enkel Scandinavisch land op voorbereid. Er bestond gewoon een gentleman’s agreement om ook minderheidsregeringen te respecteren. Stabiliteit moest het eensgezinde maatschappelijk model schragen. Hoge belastingen, in ruil voor sociale vrede en een grootschalige verzorgingsstaat.

Sinds dik tien jaar is de klad in het systeem gekropen, een laat gevolg van de verwaseming van de Koude Oorlog. Want zolang er een externe vijand was, werden de rangen gesloten. De Finnen hielden de Winteroorlog van 1941 in het achterhoofd, toen ze Karelië moesten afstaan aan Moskou. De Noren en Zweden waren het mikpunt van Sovjetspionage, vooral door onderzeeërs die al eens durfden vast te lopen op hun grillige kusten. De Denen hadden hun eigen dekoloniseringsproblemen, met de vrijwillige uitstap van Groenland uit de EU, en met hun opt-outs sinds het Verdrag van Maastricht. De verruiming van diezelfde EU verhoogde de druk op het open stelsel dat de Scandinavische landen toepasten.

Ik herinner me een bizar gesprek dat ik in Helsinki voerde begin jaren negentig met een minister. “We worden overspoeld door Somaliërs”, zei hij ernstig. “Waar?”, vroeg ik naïef. “Je ziet ze overal”, klonk het. Ik verbleef een tweetal weken in de Finse hoofdstad, en heb zegge en schrijve twee (2) Nubische zwarten gezien, die zich suf staarden op een voor hen onbekend fenomeen, de whiskytram. Voorts alleen witkoppen en bleke noorderlingen (een deel ervan van Russische kunne, de geschiedenis en de prostitutie indachtig).

Kloof tussen arm en rijk

Ernstiger bleek de aantasting van de betaalbare verzorgingsstaat. Noorwegen kon die lang afhouden, door zijn kleinere bevolking en door de hoge opbrengsten van zijn gas- en olievelden in de Noordelijke IJszee. Finland dreef op zijn snelle IT-ontwikkeling (Nokia!) en zijn spitstechnologie in Oulu. Het was maar uitstel. Want Denemarken voelde al de weerslag van opdringerige Europese regulering, en Zweden zag zijn zware industrie met lede ogen teloorgaan (Saab, Volvo, Kockums). Toch is het voormalig premier Fredrik Reinfeldt gelukt om zijn land de voorbije acht jaar door de zware zeeën heen te loodsen.

Maar dat ging ten koste van het sociaal beleid. Wie Stieg Larsson of Jens Lapidus leest, weet waar het kalf gebonden ligt: aan de rand van de maatschappij. De armen zijn verarmd, de besparingsmantra heeft alleen de banken en de administratie gered. Vorig jaar legde de OESO al de vinger op de wonde: nog erger dan in het Verenigd Koninkrijk groeide de kloof tussen arm en rijk in Zweden. De jeugdwerkloosheid piekt; geen enkele lidstaat van de EU nam verhoudingsgewijs meer asielzoekers op dan Zweden. Het verklaart de rellen in Stockholm met de marginalen. Frustratie aan de ene kant en wantrouwen aan de andere kant zwengelden racisme en eigenbelang aan.

Demokraterna

Bij de verkiezingen van september deden twee verschijnselen de sociale filosofie kantelen. Geen van de twee grote partijen, Moderaterna (centrumrechts) of SDP (centrumlinks), kon een meerderheid halen of vormen. Op de wip zat de als een meteoor omhooggeschoten Demokraternapartij, een zootje ongeregeld uiterst rechts dat sinds de interne machtswissel (Karlsson verving de mediagenieke maar radicale Akesson, die toevallig net voor de stembusgang zijn gokverslaving moest toegeven) in het oog van de politiek werd gekatapulteerd. De partij oogt gematigder na de bijna-verdubbeling van haar zetelaantal (van 29 naar 49 op 349 zetels) en stelt maar één voorwaarde: inperking van de inwijking met 90 %. Dat houdt ook in strenge grenscontroles, en oprotpremies, en inburgering op voorwaarde dat de vreemdelingen (ook joden of Sami of Koerden) assimileren: taalkundig, nationalistisch, luthers, en liefst ook gekleed in traditionele kledij.

Dat is Löfven zuur opgebroken. Löfven komt uit de vakbond, en kon een dergelijke eis nooit goedkeuren. De SDP is met handen en voeten aan de vakbond geklonken, maar dat is koren op de molen van de Democraten. Het wordt een refrein. Onze eigenste Kamervoorzitter, Siegfried Bracke, loopt al niet zo hoog op met de vakbonden hier te lande. “Landen met een performante economie en welvaartsstaat, Scandinavië of Duitsland, zijn landen met een sterke vakbondstraditie”, erkent hij, maar “bij ons hoor je alleen het woord ‘behoud’”. Van verworvenheden en rechten, neem ik aan. Bracke gaat kort door de bocht. De bonden in Duitsland zijn vrijwel altijd bedrijfsgebonden, in Scandinavië noopt de crisis tot verzet tegen de ongebreidelde vrije markt. Uithalen dat de bonden geen rechtspersoonlijkheid hebben (en dus onverantwoordelijk zijn) is ten dele waar, maar dat geldt ook voor de meeste werkgeversorganisaties – en koepels zoals het VBO zijn gewoon een vzw. Het verschil met de noordelijke landen is net dat de bonden daar vaak simpelweg confederaties vormen. Nood breekt altijd wet, en consensuspolitiek duwt de minderbedeelden steeds verder in het steegje van de verschoppelingen. Een ideale voedingsbodem voor autoritair populisme.

Een tijdelijke opdoffer voor de Democraten

In die zin is Zweden richtinggevend. De regering viel voorspelbaar over de begroting. Löfven greep in arren moede terug naar een slapend recept. Hij bleef aan, maar schreef voor 22 maart nieuwe verkiezingen uit. Het mes op de keel van de twee grote partijen, die alleen te verliezen hadden. Want uiterst rechts is slim genoeg geweest niet deel te nemen aan regeringsbesprekingen, en kan nu ongestraft zijn poujadisme uitspelen. De Democraten maken zich sterk na hun enorme winst bij de Europese verkiezingen in mei (dik 26 % van de stemmen), en de peilingen die hen groter maken dan de traditionele twee, dat ze incontournable worden. Maar Löfvens noodgreep werkt. Kerstmis was amper voorbij of hij toverde uit zijn hoge hoed een nieuw akkoord met vier centrumrechtse partijen. Conservatieven. Hij heeft wel zijn ziel moeten verkopen. Het akkoord is afgesloten voor acht jaar, de SDP heeft zich economisch vastgezet. Ze moest in ruil voor een onthouding bij de begrotingsstemming zowat alle eisen van de conservatieven slikken: zij bepalen de accenten die gelegd zullen worden; het pensioenbeleid wordt alleen met goedkeuring van de oppositie doorgevoerd; defensie en energie worden in samenspraak geleid. Een vreemde capitulatie, want centrumrechts heeft meer te verliezen dan de SDP aan uiterst rechts.

De overeenkomst is maar een tijdelijke opdoffer voor de Democraten. Zij hebben immers geleerd van hun buren, de Folkeparti uit Denemarken, die tien jaar lang (2001-2011) als regeringsdepanneur de politieke agenda in haar greep hield. Ze hebben geleerd van hun buren uit Noorwegen, de Vooruitgangspartij van Siv Jensen, die provocatie koppelde aan euroscepticisme en nationalisme. Varkenskoppen bij moskeeën, burgerafdreiging, fel protest tegen de “privileges” voor massamoordenaar Breivik die rustig politieke en sociale wetenschappen mag studeren van de Universiteit van Oslo. Ze hebben geleerd van de “Ware Finnen” die in één klap 19 % van de stemmen haalden en 39 zetels bezetten in het 200-koppig parlement, amper een paar zetels minder dan links en conservatief. De Ware Finnen stapten met veel misbaar uit de formatiegesprekken in 2011 omdat de grote partijen instemden met een bail-out voor Portugal. De toon was gezet, kort daarop verlieten ook twee linkse partijen de tafel, om pas na veel gepalaver terug te keren. De Ware Finnen hadden hun statement gemaakt. Terug naar de beslotenheid van de veilige thuishaven.

Zweden mag daarom exemplarisch zijn voor alle rijke landen uit het noordwesten van de Unie: ze kampen allemaal (Duitsland, Nederland, het VK inbegrepen) met de herverdeling van de nationale rijkdom. De geldmarkt heeft het solidariteitsprincipe verdreven. Het gevolg is navenant. Het tweepartijensysteem heeft afgedaan (nadrukkelijk in Nederland, Schotland, Zweden), de politieke verbrokkeling komt alleen ten goede aan wie zich kan weren in een enggeestig kapitalisme: banken, rijken, managers, kooplui, universitair geschoolden. De overstap van structurele herverdeling naar liefdadigheid is er de exponent van. Veiligheid verdringt openheid, identiteit verdringt pluralisme. De samenleving is er een heel stuk kouder op geworden. De Zwarte Kerst is dan wel uitgegomd tot grijs, maar de gladheid van natte sneeuw zal het komende jaar elke uitglijder genadeloos bestraffen.

(De auteur was buitenlandverslaggever.)

VRT NWS wil op vrtnws.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst. Wilt u graag zelf een opiniestuk publiceren, contacteer dan VRT NWS via moderator@vrt.be.

Meest gelezen