De crash van verandering - Luc Huyse

Maar kan dat in 2014 nog, bakens grondig en duurzaam verzetten? Hebben regeringen en hun bemanning wel voldoende slagkracht? De twijfels zijn talrijk. Het lijstje dat volgt is lang en niet eens volledig.

1. Elke nieuwe regering erft grenzen die door haar voorgangers getrokken zijn. Oude en recente wetten, decreten, reglementen, afspraken met nationale en internationale gesprekspartners beperken de manoeuvreerruimte.

2. In de nalatenschap van de laatste dertig jaar zit ook alle opgestapelde overheidsschuld. Dat weegt. Tegelijk is sinds de bankencrash van 2008 en de gedwongen vlucht in drastische besparingen een toestand van fiscale en budgettaire ondervoeding ontstaan. Dat leidt tot een sterke afname van de keuzemogelijkheden voor al wie regeert.

3. Bovendien is de politieke klasse door privatisering, bijvoorbeeld van de overheidsbanken, en door de ontmanteling van toezicht op het bedrijfsleven tal van hefbomen kwijt gespeeld.

4. Daar bovenop heeft de Belgische stapelbouw van zes staatshervormingen een patchwork van nieuwe grendels geproduceerd. Dat is in vele opzichten een loden last, temeer omdat soms ook detailafspraken grondwettelijk verankerd zijn. Een van de meest ingrijpende gevolgen daarvan heeft veel te weinig aandacht gekregen. Waar compromissen telkens weer grondwettelijk en/of via speciale wetgeving in gewapend beton zijn verpakt, verliest het politieke leven de flexibiliteit die nodig is om gepast en krachtig te reageren op maatschappelijke evoluties. De politieke dynamiek zit als het ware gevangen in een gouden kooi van juridische en institutionele waarborgen.

5. Diezelfde staatshervormingen hebben de federale overheid verregaand uitgekleed. Dat heeft haar daadkracht en geloofwaardigheid danig verzwakt.

6. De laatste tien jaar is de vervlechting tussen binnenlandse en buitenlandse instanties bijzonder hecht geworden. De bevoegdheden van de Europese instellingen zijn erg gegroeid. Een nationale overheid die een richtlijn niet respecteert, riskeert zware boetes. Zo kreeg België in de herfst van 2013 financieel lik op stuk voor de gebrekkige zuivering van oppervlaktewaters. De budgettaire adviezen van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en van de Wereldbank zijn nu dwingender dan ooit. Politiek is dus steeds vaker een transnationaal gebeuren.

7. De nationale regeringen van gisteren zijn nu in vele opzichten de lokale besturen van vandaag. Zij zijn ook, anders dan de bedrijven en de banken, grotendeels in hun plaatselijke cocon gebleven. Dat heeft lobbying van multinationals en internationale grootbanken alsmaar meer politieke kracht gegeven. Het laat hun vaker dan voorheen toe zware druk te zetten op de politieke overheden. Verbodsbepalingen in één land, bijvoorbeeld op het stuk van de biotechnologie, zijn te omzeilen door de research en de productie te verplaatsen naar een land waar meer mogelijk is. Een strenge arbeids- of fiscale wetgeving is op dezelfde wijze te ontwijken. In één gebied in het bijzonder, de werkgelegenheid, heeft het lot van de Belgische vestigingen van Renault, Ford, Volkswagen, DHL, Opel, Janssen Pharmaceutica en vele andere dat op pijnlijke wijze gedemonstreerd. Een andere uiting van regime shopping is de tax competition, de strijd om buitenlandse investeringen die landen via een milde fiscaliteit met elkaar leveren. Soms reageren regeringen daarop met een vorm van zelfcensuur. Zij passen hun beleid aan, bevreesd als zij zijn voor vergelding door hun tegenspelers. Eind september 2013 toonde de CEO van Ryanair, de goedkope luchtvaartmaatschappij, wat zijn ‘second strike capabilities’ zijn. De Waalse regering had voor de luchthaven van Charleroi een taks van 3 euro per reiziger aangekondigd. Meteen volgde van de kant van Ryanair de dreiging om het aantal vluchten te beperken. De politici trokken hun staart en de taks in.

8. Een overheid zonder legitimiteit is op los zand gebouwd. Geloofwaardigheid is er pas als de bevolking voelt dat naar haar geluisterd wordt. Maar de geluiden uit de samenleving zijn vaak nog nauwelijks politiek te interpreteren. Wat willen de burgers eigenlijk? Ze zijn soms passief en dan weer rebels, soms cynisch en wat later emotioneel betrokken. Dat is niet te verwonderen. Individualisering, de erosie van uniforme gedragspatronen, heeft ingrijpende veranderingen in het leven van de meeste mensen verwekt. Hun politiek gedrag draagt daar de sporen van: wisselende standpunten, een maatschappijvisie als een lappendeken van disparate meningen, een gelaagde en bonte identiteit, voorwaardelijk en kortlopend engagement. Onvoorspelbaarheid tekent, met andere woorden, grote delen van het kiezerskorps. Dat veroorzaakt de chronische electorale koorts waaraan vele politici lijden en waardoor hun daadkracht periodiek afneemt. Maar geen nood, zegt men nu, er liggen vijf stembusloze jaren voor ons. Alleen zou dat wel eens zwaar kunnen tegenvallen. Nu al bereiden socialisten en groenen zich voor op de gemeenteraadsverkiezingen van 2018. Zij zullen niet nalaten om er een regionale en federale veldslag van te maken. Zelfs de verkiezingen van 2019 werpen al hun schaduw vooruit. In krantencommentaren is te lezen dat CD&V nu zo hard vecht om het premierschap om binnen vijf jaar te kunnen genieten van de ‘kanseliersbonus’.

In feite is elke beroepspoliticus hier, ook de man of de vrouw met een massa voorkeurstemmen, in vele opzichten een moderne Gulliver – op honderd en één punten ingesnoerd door wat in de onmiddellijke omgeving en ver daarbuiten gebeurt. Het is geen toeval dat de allerlaatste voetnoot in de memoires van gewezen premier Jean-Luc Dehaene een verwijzing is naar een boek van Joop Hazenberg, De machteloze staat. Hoe globalisering en individualisering de overheid uithollen, Amsterdam, 2012. Het is een ontnuchterende vingerwijzing.

De spindokters en copywriters van wie regeert of op weg is om te regeren houden daar geen rekening mee. Een regeerprogramma is in hun visie een product dat verkocht moet worden. Zij leveren soundbites die bedoeld zijn om te verleiden, niet om te overtuigen. Die moeten indruk maken, niet uitnodigen tot discussie. Daarom ook is ‘verandering’ het geliefkoosde lokwoord. Het zat al in de campagnes: ‘de kracht van de verandering’, ‘vooruitgang door verandering’. Die term is de politieke versie van wat in de commerciële reclame het woord ‘nieuw’ is.

De kans is zeer groot dat ook de regeringen die na de moeder van alle verkiezingen ontstaan tegen de muur van de geschonden stuurkracht zullen aanlopen. Dan crasht de belofte van alomvattende verandering. Journalisten zullen de bevolking influisteren dat de laksheid en de gemakzucht van de hele politieke klasse daar verantwoordelijk voor zijn. Maar wie oordeelt en veroordeelt zou beter rekening houden met de verzachtende omstandigheden waarvan Jean-Luc Dehaene al sprak.

De schuldvraag moet veeleer in de richting gaan van wie vandaag als leidend politicus een grenzeloos vertrouwen heeft in de pen van zijn copywriters. Uiteindelijk doet dat het vertrouwen in de politiek geen deugd. Want onvermijdelijk groeit in het beste geval cynisme, in het slechtste afkeer.

(Luc Huyse is emeritus professor sociale wetenschappen in Leuven. Hij schreef onlangs De democratie voorbij (uitgeverij Van Halewyck).