Nog nooit zoveel vluchtelingen sinds WO II - Tine Danckaers

Mei 2014. Een aflevering van Pauw en Witteman. Aan de gastentafel zit schrijfster Christine Otten, die de waargebeurde gebeurtenissen van de Tunesische Nizar en zijn geliefde Winny neerschreef. Ze omschrijft hun relaas als het waanzinnig verhaal van twee heel gewone mensen die niet bij elkaar mogen zijn ‘omdat de grenzen potdicht gingen door de Jasmijnrevolutie.’ Otten slaagt er met haar boek in om te doen wat reportages en media-analyses over bootvluchtelingen naar Europa meestal niet doen: een voor de lezer herkenbaar verhaal brengen. Haar boek gaat niet over de Tunesische gelukszoeker die de dood uitdaagt. Het gaat over liefde in een rauwe werkelijkheid die de grenzen uitdaagt.

Ook mee aan tafel zit Frans Timmermans, de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken. Hij reageert op de pas vrijgegeven beelden over een gezonken boot met dode lichamen van asielzoekers die naar Europa wilden komen. Timmermans hekelt de cijfers, de naakte analyses in functie van grensbewaking, de ontmenselijking. In essentie, zegt hij, gaat het over de verhalen, die uniek zijn, toebehoren aan mensen die bang zijn dat ze een bom op hun hoofd krijgen. Om even later dan toch de cijfers te hanteren. ‘Met de hervestiging van 250 Syrische vluchtelingen doet Nederland het beter dan andere Europese lidstaten. Je kan niet zeggen: laat iedereen maar komen want dan is ons sociale zekerheid eraan.’ Het is zijn antwoord op de vraag van Jeroen Pauw of het dan niet ‘schril’ is dat Nederland mààr 250 Syriërs op de vlucht voor rauw oorlogsgeweld hervestigt.

Wat bovenstaand gesprek zo interessant maakt, is hoe het ons politieke denken over migratie en migratiebeheer vervat. Er is best ruimte voor dat ene persoonlijke vluchtrelaas, maar dat mag geen precedent zijn om onze deuren open te stellen voor meer. Wanneer de Belgische staatssecretaris van Asiel en Migratie Maggie De Block reageerde dat België wel meer vluchtelingen wil hervestigen, voegde ze er – terecht – aan toe dat de gemeenten mee in het verhaal moeten gaan. En die blijken verre van happig te zijn om ruimte af te staan.

Of hoe je NIMBY - niet in mijn tuin - ook op vluchtelingen kan toepassen. Het Europese migratiebeheer is vandaag, de migratiestop indachtig, in de eerste plaats gericht op bescherming van zijn buitengrenzen. Bescherming en asiel blijven op maat van de lidstaten. En daar wringt het schoentje. Want is er, buiten het Europees Parlement en de gebruikelijke ngo’s, wel voldoende controle dat de lidstaten de mensenrechten en het recht op asiel respecteren?

Nooit eerder, sinds de Tweede Wereldoorlog, zijn zoveel mensen gedwongen op de vlucht geweest als in 2013: 51,2 miljoen mensen. Dat zegt de VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR in een recent jaarrapport (juni).

Sinds 2012 zijn er liefst zes miljoen vluchtelingen bij gekomen, te wijten aan de Syrië-oorlog en de conflicten in de Centraal-Afrikaanse Republiek en Zuid-Soedan. Mensen die binnen de grenzen van hun eigen land vluchtten, de intern ontheemden, vormen de grootste groep: 33,3 miljoen. De grensoverschrijdende vluchtelingen bevinden zich vooral in Zuidoost-Azië: 3,5 miljoen. Daarna volgen Sub-Sahara-Afrika met 2,9 miljoen, en het Midden-Oosten en Noord-Afrika met 2,6 miljoen.

Tegenover de vaststelling van de UNHCR dat er nog nooit zoveel mensen op de vlucht waren, staat een andere: Europa stopt steeds meer middelen in grensbewaking. De EU en de lidstaten voorzien fondsen voor en de samenwerking met hun niet-EU buurlanden, zoals Turkije, Marokko, en Lybië.

Doel is een bufferzone rond de EU te leggen die asielzoekers moet tegenhouden nog voor ze de eigenlijke Europese grenzen bereiken. Het EBF (External Border Fund) had voor de periode 2007-2013 een budget van 1,8 miljard euro dat grotendeels gebruikt werd voor de modernisering van bewakingssystemen en het ontwikkelen van IT-systemen voor de grenscontroles. Het budget van het Europese grensbewakingsagentschap Frontex steeg van 6,2 miljoen euro in 2004 tot liefst 85 miljoen in 2013. En einde vorig jaar ging het Europese grensbewakingssysteem Eurosur van start met een budget van 244 miljoen euro voor de periode 2014-2020.

Het doel: monitoren wat rond de Europese grenzen gebeurt en binnen de EU informatie in real time uitwisselen. Eurosur moet ook een van de belangrijkste instrumenten worden in de EU om tragedies op zee te vermijden. Dat vermeldde de Europese Commissie tenminste bij de lancering Eurosur. De ramp bij Lampedusa, in oktober dat jaar, waarbij 366 mensen de dood vonden op zee, lag immers nog vers in het geheugen.

Toen journalisten van de MigrantsFiles.com, een consortium onderzoeks- en datajournalisten, met Eurosurwerknemers spraken over hun beschermingsopdracht, reageerden die verrast. Onze boten zijn niet uitgerust voor reddingsoperaties, klonk het. ‘De boten hebben geen geolocalisatiesystemen en hun satelliet- en gps-systemen zijn niet aangepast.’

Het is al allang geen geheim meer dat migrerende mensen sterven in hun poging om via de illegale weg het Europese land te bereiken. Volgens onderzoek van de MigrantsFiles.com ligt de dodentol van migratie sinds 2000 minstens vijftig procent hoger dan geschat. De onderzoeksjournalisten kwamen uit op 23.000 doden en vermisten. Hun onderzoek toonde ook aan dat geen enkele van de Europese instellingen die met slachtoffers van migratie worden geconfronteerd pogingen doet om zicht te krijgen op die slachtoffers. De klemtoon blijft voorlopig nog liggen op het dichten van de grenzen, niet op de mensen.

Terwijl Eurosur in een operatieve fase werd gebracht, sloot Griekenland met de hulp van Frontex, de landgrens met Turkije af. Een muur en 1800 grenswachters sloten de poort naar Europa. Op twee jaar tijd viel het aantal migranten zonder papieren terug van 55.000 tot 32.000. Gevolg: de routes verlegden zich onder meer naar de Westerse Balkan via Bulgarije. Daar werden vorig jaar 19.500 “grensoverstekers” opgepakt tegenover 6400 in 2012. Het was voorspelbaar wat volgde: Bulgarije implementeerde zelf ook een plan om ‘de crisis als gevolg van de toenemende migratiedruk te beheersen’. Dat plan omvat onder meer een hek van 33 kilometer lang langs de Turkse grens en 1500 extra grensbewakers.

Wie voorgaande feiten leest, kan zich terecht de vraag stellen hoe het dan gesteld is met het recht op asiel en met de bescherming van vluchtelingen. De goedbedoelde communicatie van Cecilia Malmström over betere bescherming van vluchtelingen in nood ten spijt, die intentie lijkt een slag in het water. Volgens de laatste risicoanalyse van Frontex werden in 2013 vooral Syriërs, Eritreeërs, Afghanen en Albanezen opgepakt. Syriërs alleen waren goed voor een vierde van het totaal opgepakte mensen, samen 25.500, die de grens probeerden over te steken. Niet meteen te catalogeren als economische gelukszoekers.

‘De Bulgaarse regering voert sinds november 2013 een systematisch beleid om asielzoekers zonder papieren te verhinderen het land binnen te komen met een verzoek om internationale bescherming.’ Dat was in april de conclusie van een onderzoek van Human Rights Watch. Human Rights Watch nam interviews af van migranten in Bulgarije, Turkije en Syrië, en reconstrueerde 44 gevallen van onmiddellijke terugzending. In totaal waren daarbij 519 mensen betrokken.

De Europese instellingen keken toe, aldus de mensenrechten-ngo. In een reactie liet de Frontex-woordvoerder weten dat Frontex als operationeel agentschap louter toezicht houdt op grenzen, zoals overeengekomen met de regering in Sofia. Het Bulgaarse migratiebeleid is de verantwoordelijkheid van het land zelf, benadrukt het agentschap.

Europese lidstaten dienen zich, in hun migratiebeheer, te houden aan de Europese mensenrechtenconventie. Volgens het internationale vluchtelingenrecht is het verboden om vluchtelingen terug te sturen naar een regio waar hij of zij vervolging vreest. Dat principe van non-refoulement is de hoeksteen van asiel. Dat zijn geen loze woorden. In 2012 oordeelde het Europees Hof voor de Mensenrechten (EHMR) dat Italië drie artikelen van de Europese mensenrechtenconventie had geschonden. De zaak zelf dateerde al van 2009 en handelt over elf Somalische en dertien Eritrese migranten, die met een groep van 200 mensen op zee werden onderschept door de Italiaanse autoriteiten en teruggestuurd werden naar Libië. De migranten werden noch gehoord, noch toegelaten tot asielprocedures, en riskeerden in Libië vervolging en onmenselijke behandeling.

Dat het EHMR Italië veroordeelde is een sterk precedent. Het hof limiteert duidelijk hoever lidstaten kunnen gaan in het kader van het Europese immigratiebeleid. Of hoe een jurist het uitdrukte: ‘een staat kan migratiecontrole outsourcen maar niet het respect voor mensenrechten’.

(De auteur is specialist vluchtelingenbeleid bij MO* magazine.)