De neergang van de adelaar - Johan Depoortere

De discussie over The Great American Decline dateert niet van gisteren: het was al een thema in de presidentsverkiezingen die John F Kennedy aan de macht brachten. Kennedy won, onder andere door de Amerikanen bang te maken met de Missile Gap: Amerika was de bewapeningswedloop aan het verliezen beweerde Kennedy. Later bleek de Missile Gap inderdaad te bestaan, maar dan in het voordeel van Amerika.

Sinds het Kennedytijdperk zijn er bibliotheken over volgeschreven, maar nog komen de Amerikanen er niet uit: is en blijft Amerika een wereldmacht of zit de mot erin en moet Uncle Sam nederig buigen voor de nieuwe economische tijgers uit het Oosten en het Zuiden?

De breuklijn in de publieke opinie – of althans onder de academische en intellectuele opiniemakers – volgt grofweg het tracé van de links-rechts tegenstelling, voor zover die termen in de Amerikaanse context toepasselijk zijn. Liberale opiniemakers – de believers – luiden de alarmklok, conservatieven, de non-believers, vinden dat het allemaal wel zo een vaart niet loopt. Met zijn uitspraak in de State of the Union twee jaar geleden plaatste president Barack Obama zich duidelijk in dat laatste kamp.

Links van de kloof die de Amerikaanse pundits verdeelt vind je bijvoorbeeld de publicist Fareed Zakaria, volgens het eerbiedwaardige maandblad Esquire, de invloedrijkste adviseur buitenlandse politiek van zijn generatie. Van Zakaria verscheen – niet toevallig in 2008, het jaar van de grote financiële crisis – The Post-American World dat op korte tijd een internationale bestseller werd. Het gaat in dat boek vooral over de rise of the rest, de opkomst van de anderen, waarmee landen als China, India en Brazilië worden bedoeld. Sinds de verschijning van het boek zijn de ontwikkelingen die erin worden beschreven alleen maar versneld en verdiept, zegt de omslagtekst bij de laatste editie. De centrale rol die Amerika in de wereld speelde is verder ingekrompen.

Wat we meemaken, zegt Zakaria, is de derde grote verschuiving in de wereldmacht in de laatste vijfhonderd jaar. Na de opkomst en ondergang van het Britse imperium en de opkomst van de Verenigde Staten als wereldmacht is het nu de beurt aan de VS om zich te beraden over een meer bescheiden rol in een wereld beheerst door de opkomende markten uit het Oosten en het Zuiden. Van politieke hegemon die zijn wil kon opleggen aan de wereld moet Washington vervellen tot een pragmatische bemiddelaar, macht delen en mee de globale agenda proberen te bepalen.

Het is een boodschap die bepaald niet in goede aarde valt bij de generatie denkers en adviseurs die meestal onder de noemer neocon worden gelabeld en die nu net een meer gespierde buitenlandse politiek van Amerika bepleiten. Een aantal neocons, of anti-declinists zoals ze ook worden genoemd, erkennen ten dele de economische oorzaken van de vermeende neergang van de Verenigde Staten: uit de hand lopende tekorten op de begroting en de handelsbalans, afnemende economische macht op het internationale toneel, zwakke positie in domeinen als research and development, onderwijs, investeringen en het produceren van ingenieurs en wetenschappers. Dat is bijvoorbeeld het geval bij Samuel Huntington – beroemd en berucht van de Clash of Civilizations. Maar – zo Huntington – die economische zwakheden zijn juist de aanleiding voor een vernieuwingsbeweging die begonnen is en die Amerika op termijn weer de plaats zal geven die haar toekomt.

Huntington's optimistische boodschap verscheen onder andere in een bijdrage in Foreign Affairs in 1989 toen de rampzalige gevolgen van de Reagonomics duidelijk werden. Voodo-economics had Reagans vice-president en opvolger George H.W. Bush die politiek genoemd, ook al had hij er zelf aan meegewerkt. Voor Huntington is het duidelijk: de economische kwalen van het moment waren aan de foute politieke beslissingen van Reagan toe te schrijven, maar – zo luidde het – Reagan had in zijn tweede ambtsperiode al correcties aangebracht en zijn opvolgers zouden de economie weer op de goede weg helpen en het leiderschap van Amerika herstellen. Huntington erkent dat de voorspellingen over de neergang van Amerika hun nut hebben: net door hun alarmkreten zetten de pessimisten politieke mechanismen in werking die leiden tot vernieuwing en herstel. Het zelfvernieuwende vermogen van de Amerikaanse samenleving doet de rest.

Van recentere datum is een bijdrage van de bekende neocon Robert Kagan in het tijdschrift New Republic dat vaak een tribune biedt aan de rechtervleugel van de Democraten. Kagan buigt zich over de vraag of de Amerikaanse wereldorde zoals we die sinds de Tweede Wereldoorlog hebben gekend een zaak is van het verleden. En zie: het antwoord is neen. De opkomst en ondergang van een groot rijk is niet in een paar jaar of zelfs een paar decennia beklonken, schrijft Kagan. De Amerikaanse economie heeft al vaker periodes van neergang en depressies meegemaakt, maar is er telkens sterker en robuuster weer uitgekomen en dat zal nu niet anders zijn, is de redenering. Niet alleen economisch maar vooral ook militair blijven de VS op ongenaakbare hoogte.

Kagan ziet evenwel een groot gevaar: het geroep over de American Decline zou wel eens een selffulfilling prophecy kunnen zijn. Met andere woorden: als de Amerikanen er collectief van overtuigd zijn dat het met hun land de verkeerde kant opgaat dan maken ze de neergang inderdaad onafwendbaar. En hier komt de neocon-aap uit de mouw: de vrees dat het geloof in de onafwendbare neergang voor de Amerikanen een prima excuus wordt om zich te onttrekken aan hun verantwoordelijkheid voor de rest van de wereld en zich te bevrijden van de morele en materiële last die op hen weegt sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.

De discussie tussen believers en non-believers, tussen declinists en hun tegenstanders speelt zich grotendeels af boven de hoofden van de meeste Amerikanen. Wat Bill met de pet bezig houdt is de decline in zijn eigen levensomstandigheden.

De Harvard Business professor Michael Porter vergelijkt het succes en het mislukken van landen niet aan de hand van het BNP (Bruto Nationaal Product) maar van de SPI: de Social Progress Index, die gegevens in rekening brengt over bijvoorbeeld zelfmoord, toegang tot gezondheidszorg en onderwijs, attitudes ten aanzien van immigranten en minderheden, infrastructuur. Hoewel de Verenigde Staten kunnen bogen op het op één na hoogste per capita BNP scoren ze slechts 16e op de SPI. Voor gezondheid komen ze op de 70e plaats, op de 39e voor basisonderwijs. 33 landen doen beter op het vlak van toegang tot water en sanitair en 30 op het stuk van persoonlijke veiligheid. Maar de VS komen op de eerste plaats voor het aantal gedetineerden per hoofd van de bevolking, obesitas bij volwassenen en het geloof in engelen.

In dat licht bekeken ziet de toekomst er voor de overgrote meerderheid van de bewoners in het rijkste land ter wereld niet bepaald rooskleurig uit. Het afgelopen decennium vloeide 95 % van de toegenomen welvaart naar de rijkste 1% van de bevolking. Niets wijst erop dat die trend in de nabije komst wordt omgebogen. De Amerikaanse democratie staat door de toenemende ongelijkheid onder druk.

Chris Hedges, een voormalige topjournalist van de New York Times ziet het somber in: "Onze zieltogende democratie wordt vervangen door een robuuste nationale-politiestaat. De elite trekt zich terug achter hekken en veiligheidscamera's in wijken waar ze toegang hebben tot veiligheid, goederen en diensten die voor de meeste anderen onbetaalbaar zijn. Tientallen miljoenen zullen onder niets ontziende controle in armoede leven.” Ziedaar de ware American Decline.

(Johan Depoortere was VRT journalist en onder meer correspondent in de VS.)