Machtsstrijd binnen de Europese Unie - Wim Smit

Eind 2009 kwam daar een opmerkelijke verandering in, met de goedkeuring van het Verdrag van Lissabon dat de fundamentele rechten centraal zette in de politiek rond veiligheid en rechtspraak. Bovendien schafte het Verdrag de zogenaamde pijlerstructuur af die toch alleen maar leidde tot vage wetgevende initiatieven. Er moest een échte samenwerking tussen de lidstaten tot stand komen, een uniform beleid, gedragen door één uitgesproken visie. En die werd definitief uitgetekend in Lissabon. Daar is opmerkelijk weinig publiek ruchtbaarheid aan gegeven, maar het hield een behoorlijke revolutie in op het vlak van vrijheid, veiligheid en rechtspraak.

Het Europees Parlement kreeg een pak meer invloed, ten koste van de Europese Raad, die nooit heeft kunnen leven met haar gefnuikte macht. In de voorbije jaren kwam het meer dan eens tot een conflict tussen de Raad en het Parlement, waarbij de benoeming van Juncker als Commissievoorzitter het recentste en meest gemediatiseerde conflict was. Er werden ook weinig mogelijkheden onbenut gelaten om het Stockholm Programma, dat garant moest staan voor de doorvoering van het Verdrag van Lissabon, stokken in de wielen te steken.

Precies een maand geleden (26-27 juni) was het precies diezelfde gefrustreerde Raad, die de regeringsleiders van de lidstaten omvat, die richtlijnen mocht uittekenen voor een opvolger van dit programma. Het resultaat laat zich raden: de richtlijnen lijken vooral een terugkeer naar het pre-Lissabon tijdperk te willen inluiden, en bovenal werd het visionaire rechtendiscours – zeg maar het nieuwe hart van politiek en justitieel Europa – compleet genegeerd.

Op sommige punten promoten de richtlijnen onmiskenbaar een herinvoering van de nochtans terecht afgeschreven pijlerstructuur die de lidstaten weer uit elkaar zal drijven en een consistente aanpak zal bemoeilijken. Bovendien wordt het EU Charter voor Fundamentele Rechten aan de kant geschoven. Om een treffend voorbeeld te geven: er valt in de Richtlijnen zelfs geen spoor te bekennen van enige lessons learned na de onthullingen van Snowden in verband met massasurveillance.

Daardoor staat Europa nu plots voor een heel andere uitdaging, niet langer de doorvoering van een buitengewoon rechtendiscours dat wereldwijd als een voorbeeld mag worden gezien, maar eerst en vooral het behoud van haar fundamentele principes. Het laat zich voorspellen dat dat niet zonder slag of stoot zal gebeuren. De dreigende aantasting van de fundamenten op het vlak van vrijheid, veiligheid en rechtspraak raakt immers niet alleen aan de principes, maar botst ook op de structuur die in de voorbije bijna 5 jaar is uitgebouwd.

Met deze richtlijnen is een heel ongemakkelijke verhouding gecreëerd tussen enerzijds de Raad, die nu duidelijk heeft aangegeven dat in Lissabon voor haar part te ver werd gegaan, en anderzijds het Europees Parlement (met haar net opgerichte Commissie voor Burgervrijheden (LIBE) die in het leven is geroepen om het respect voor rechten in het EU-beleid te evalueren), het Gerechtshof in Luxemburg, en zelfs de Europese Commissie, die eerder geneigd is de adviezen van het Parlement op te volgen dan in te gaan op de druk van een eigenwijze Raad.

Met andere woorden, alle ingrediënten zijn aanwezig voor een onvermijdelijke aanvaring van de Europese Raad met de Commissie en het Parlement in de eerste plaats. Een belangrijke, want fundamentele strijd die hopelijk niet afstevent op een oplossing in termen van lauwe compromissen. Weer zal niet het fraaiste beeld van Europa opgehangen worden, en de Eurocritici zullen ongetwijfeld hun hart kunnen ophalen aan de interne conflicten. Europa kan zich anderzijds niet permitteren om nu en op dit vlak een stap achteruit te zetten. Alle burgers, toekomstige medeburgers, vreemdelingen en migranten hebben er baat bij dat hun rechten welomlijnd zijn en bovenal gegarandeerd.

Welk signaal wordt uitgestuurd als de eerst aan het hart gedrukte rechten en vrijheden omwille van de machtsdrang van regeringsleiders worden losgelaten? Europa mag dan in de praktijk wel bovenal een politiek en economisch project zijn, wanneer de kans wordt gemist om ook een project van rechtvaardigheid te zijn, dreigt minstens in het oog van de burger én de buitenwereld alles op losse schroeven te komen staan.

Wat ongetwijfeld volgt in de komende jaren, is dus niet minder dan een strijd om het hart van de EU, waarbij democratie en rechten en vrijheden – aan elkaar vastgeklonken – alleen kunnen standhouden of verliezen. Zo heeft de Europese Raad Europa weer voor een immense (en in dit geval ook onnodige) uitdaging gezet waarbij nieuw gezichtsverlies dreigt.

(Wim Smit is moraaltheoloog en blogt op
http://veiligheidenrechten.wordpress.com/.)