Het gaat tussen Kiev en Moskou om veel meer dan een gasdispuut - Niels Smeets

Tot op heden heeft Oekraïne precies geweigerd de schuld van november-december 2013 en april-mei 2014 af te betalen omdat het de prijs onrechtvaardig vindt. Dit stelt het voorafbetalingssysteem meteen in vraag. Indien Oekraïne vooruit zou betalen, betekent dit immers dat het ook akkoord zou gaan met de huidige gasprijs.

Nadat de kortingen op Russisch gas eenzijdig werden opgeheven bedroeg de Oekraïense invoerprijs $485 voor 1000 kubieke meter gas. Die prijs ligt een heel stuk boven de gemiddelde EU prijs voor datzelfde Russisch gas. Dit prijsverschil kan niet verklaard worden op basis van de afstand tot de markt, aangezien Oekraïne dichter bij Rusland ligt dan de EU-lidstaten. In de onderhandelingen eiste Oekraïne een lagere prijs ten bedrage van $268, de prijs die gangbaar was tijdens de eerste drie maanden van dit jaar.

De discussie gaat echter verder dan deze prijsonderhandelingen. Rusland was immers bereid een korting van $100 toe te kennen. Volgens Russische bronnen, waaronder Minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, konden de EU-onderhandelaars zich bovendien hierin vinden. De bevoegde Europese Commissaris stelde een prijsdoel op tussen de $350 en $390.

De Oekraïense onderhandelaars veegden dit voorstel van tafel, niet zozeer omwille van de prijs, maar omdat uitsluitend de Russische regering garant staat voor deze gaskorting. Dit wil zeggen dat de Russische regering op elk moment kan beslissen die korting terug op te schorten, zonder contractbreuk te plegen. Het gaat dus niet louter om de prijs, maar ook om de onafhankelijkheid van Russische politieke beslissingen.

Een te lage gasprijs zet tevens geen zoden aan de dijk. Het was net dankzij de Russische gaskortingen dat de binnenlandse consumentenprijzen laag konden worden gehouden. Dit werkte een afhankelijkheidsrelatie verder in de hand. Als gevolg van de lage binnenlandse energieprijzen springt de bevolking inefficiënt om met energie waardoor het land nog afhankelijker werd van Russisch gas. De voorwaarde voor de IMF lening om de consumentenprijs voor energie op te trekken is in dit opzicht noodzakelijk om het consumentengedrag te wijzigen.

Men kan zich tevens de vraag stellen waarom Oekraïne niet eerder pogingen heeft ondernomen om onafhankelijk te worden van Russisch gas. Het antwoord is dat verschillende economische actoren binnen Oekraïne belangen hebben bij die transit. Oligarchen en politici onttrokken gasopbrengsten om er zelf beter van te worden, en werkten dus maar al te graag met de Russen samen.

Het stopzetten van de gastoevoer naar Oekraïne heeft ook implicaties voor de EU-markt. 52% van het Russische gas komt de EU binnen over het grondgebied Oekraïne. Het Kremlin dekt zich echter in tegen mogelijke verwijten dat Rusland verantwoordelijk zou zijn voor het afsnijden van de gastoevoer naar de EU. In overeenstemming met het systeem van vroegtijdige waarschuwing laat Rusland weten dat er mogelijks onderbrekingen in de gastoevoer kunnen plaatsvinden. Gazprom maakt echter duidelijk dat dit niet door het toedoen van Rusland is: Gazprom levert net genoeg gas aan Oekraïne om de internationale contracten met de EU te vrijwaren.

Indien er langs Europese zijde toch te weinig gas binnenkomt, is dit het gevolg van het onrechtmatige aftappen van transitgas naar de Oekraïense markt. Met andere woorden, Oekraïne is als transitland verantwoordelijk voor de leveringen aan de EU. Rusland lijkt hierbij te vergeten dat het transitsysteem slechts gedeeltelijk gescheiden is van het Oekraïense netwerk. Daarnaast moet de hoeveelheid gas groot genoeg blijven om de druk in de pijplijnen te behouden.

In de Russische pers verschijnt onder elk bericht over het gas dat Oekraïne geen alternatief heeft voor Russische leveringen. Dit hoeft op middellange termijn echter niet het geval te zijn. Hongarije en Polen zorgen reeds voor gasleveringen aan Oekraïne en de EU werkt aan bijkomende leveringen via Slovakije.

Dit is echter een tijdelijk oplossing, een derde van dit gas komt nog steeds uit Rusland, maar wordt omgeleid via de EU naar Oekraïne. Dit heeft alleen maar zin als de Oekraïense invoerprijs hoger is dan de Europese invoerprijs, zoals nu het geval is. De Verenigde Staten kunnen een structurele oplossing bieden. Door de massale ontginning van schaliegas zou de VS dit kunnen leveren aan Oekraïne, zoals president Barack Obama reeds voorstelde.

Er moeten echter nog heel wat watertjes, waaronder de hele Atlantische Oceaan, worden doorzwommen. Het kost tijd en geld om het gas per tanker te vervoeren, aangezien het gas eerst moet worden omgezet in vloeibare vorm. Bovendien moet er geïnvesteerd worden in terminals die deze leveringen opnieuw omzetten in gasvorm. Als gevolg hiervan zou de prijs voor dit schaliegas wel eens de spuigaten kunnen uitlopen.

Meer dan een prijzenoorlog gaat dit gasdispuut dus om een onafhankelijkheidsoorlog. Oekraïne wenst niet langer de speelbal te zijn van Russische politieke beslissingen. De EU, het IMF en de VS kunnen Oekraïne in die onafhankelijkheidsstrijd bijstaan, maar slechts op middellange termijn. Rusland verwijt op zijn beurt Oekraïne ervan de EU als gijzelaar te nemen om een lagere gasprijs af te dwingen waarop Rusland probeert om Oekraïne verantwoordelijk te maken voor gasleveringen naar de EU. Aangezien er geen akkoord is over de prijs, dreigt het systeem van voorafbetalingen echter uit te draaien op een volledige onderbreking van Russisch gas naar Oekraïne.

(Niels Smeets is onderzoeker aan het Leuven InterNational and European Studies (LINES) Instituut. Zijn onderzoek gaat over de Russische energieveiligheid binnen de Euraziatische ruimte.)