Wat wil het verzet in Oekraïne? - Andriy Boytsun

Maidan is een golf van protesten en burgerlijke onrust die eind november begon toen de Oekraïense regering aankondigde dat ze het associatieakkoord met de EU niet zou ondertekenen. Maidan betekent “plein” in het Oekraïens en verwijst naar het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, de plaats waar de protesten begonnen. Het plein, dat sinds een maand onder controle is van de betogers, is een soort vrij territorium dat gekenmerkt wordt door een sterke zelforganisatie met o.a. voorzieningen op vlak van logies, voedsel, medische hulp en veiligheid.

Het is belangrijk te begrijpen dat Maidan werd samengeroepen door burgerlijke activisten en dus niet onder controle is van de oppositie of enige politieke partij.
Het verzet leeft niet alleen in Kiev, maar is in het westen van het land nog sterker. De regionale Maidanen worden vaak met de steun van de plaatselijke autoriteiten georganiseerd. In het oosten, waar de positie van de president sterker is, zijn de lokale protesten kleiner en worden ze bovendien onderdrukt door de plaatselijke autoriteiten.

Een van de misvattingen over Maidan is dat er betoogd wordt voor de Europese koers van Oekraïne, terwijl de president eerder naar Rusland neigt. Hoewel dit de aanleiding was, moeten we twee stadia van protest onderscheiden. Het eerste, dat men de Euromaidan noemt, was het protest voor de Europese integratie die tot de nacht van 29 op 30 november aanhield. Die nacht verdreef de politie vreedzame studenten, die zich op het plein bevonden, op een gewelddadige wijze.

Dit gaf de aanleiding tot een tweede protest van heel andere aard. Op 1 december verzamelden een half miljoen mensen om te betogen tegen het buitensporig geweld, het voluntarisme en de straffeloosheid van de huidige macht. Deze Maidan is lang niet meer gefocust op de associatie met de EU of Rusland. Het volk wil de verandering van de macht, zet zich af tegen corruptie en is voor de creatie van een op rechtvaardigheid gebaseerd politiek systeem.

Het volk heeft geen vertrouwen in de huidige president en zijn regering. Daarom heeft Maidan, realistisch gezien, maar één eis: verandering van de macht. Voor de Oekraïense burger houdt het ideale scenario in dat er nieuwe, eerlijke presidentsverkiezingen worden gehouden.

De realiteit is echter dat het volk, dat volgens de grondwet de enige bron van macht is, zijn rechten niet kan uitoefenen. De macht is de facto gemonopoliseerd: zowel het parlement net als de gerechtelijke macht zijn onder controle van de president. Ondanks het feit dat de president wettelijk is verkozen in 2009, is de grondwet in 2010 zodanig gewijzigd dat zijn bevoegdheden veel breder zijn geworden dan diegene waarmee hij verkozen werd. De veranderingen zijn gestemd door een parlementsmeerderheid die naar vermoeden via omkopingen en chantage gevormd werd: concreet waren vele volksvertegenwoordigers overgelopen naar de fractie van de regerende partij nadat zij verkozen werden op de lijst van een andere partij of als onafhankelijke kandidaten.

Alles wijst erop dat huidig president Viktor Janoekovitsj alles te werk zal stellen om zijn macht tot 2015 te behouden met als doel de volgende presidentsverkiezingen te winnen. Zo zijn er tijdens de herverkiezingen voor het parlement, die op 15 december in vijf kiesbureaus plaatsvonden, zware overtredingen vastgesteld.

Het populistische beleid van zijn Kabinet van Ministers en de massale corruptie bij de overheid hebben ertoe geleid dat de regering moet lenen om aan haar verplichtingen in de komende maanden te voldoen. De onderhandelingen met de EU en het IMF over financiële steun mislukten omdat het westen erop staat dat er hervormingen doorgevoerd worden en de Oekraïense economie gemoderniseerd wordt. Dit is strijdig met het plan van de president om de energieprijzen voor de bevolking niet te verhogen en de wisselkoers van de hryvnia  (de Oekraïense munt) stabiel te houden.

Daarom heeft Janoekovitsj vorige week een akkoord bereikt met de Russische president Poetin. Rusland zou $15 miljard in de Oekraïense obligaties investeren en de gasprijs met een derde verlagen. Rusland stelt geen eisen i.v.m. hervormingen, maar er zijn sterke vermoedens dat het buitenlandse beleid van Oekraïne door deze deal minder zelfstandig zal worden en dat het land uiteindelijk lid kan worden van een integratievereniging van voormalige Sovjetlanden.

Het lijkt alsof de machtshebbers ondertussen bekomen zijn van shock die Maidan teweeg bracht en zijn overgeschakeld naar het gebruik van gericht geweld. Zo werd een journaliste van Oekraïnska Pravda, de belangrijkste internetkrant van Oekraïne, drie dagen geleden in elkaar geslagen. Zij verblijft sindsdien op intensieve zorgen. Eerder deze week werd nog een activist van Dorozjni Kontrol in Kiev neerschoten en een activist van Maidan in Charkiv met een mes verwond. Verder werden afgelopen week verschillende auto’s van de activisten ’s nachts in brand gestoken.

De oppositie is vertegenwoordigd door de leiders van drie oppositiepartijen: Arsenij Jatsenjoek, Oleg Tiagnibok en wereldkampioen boksen Vitalij Klitsjko. Hoewel ze vaak geassocieerd wordt met Maidan, mag men niet vergeten dat de burgers voornamelijk op eigen initiatief op straat kwamen en was de oppositie zo goed als niet voorbereid was op de massale opkomst. Vanaf het begin heeft de oppositie drie eisen aan de president geuit: het Kabinet van Ministers ontslaan, gedetineerde betogers vrijlaten en de oproeppolitie bestraffen voor het gebruik van geweld. Deze eisen werden bijna volledig genegeerd; alleen de meeste van de demonstranten zijn na een paar weken in de gevangenis vrijgelaten.

Het is nu aan de oppositie, die naar eigen zeggen een wettelijke uitweg zoekt, om de huidige macht onder druk te zetten. De wettelijkheid in Oekraïne is echter problematisch omdat de macht corrupt is en de wet niet rechtvaardig toegepast wordt. Zo heeft Transparency International ons land een paar weken geleden naar het einde van haar Corruption Perception Index gestuurd. Oekraïne staat laag op de 144ste plaats, samen met de Papoea Nieuw Guinea en Centraal-Afrikaanse Republiek.

Hoe langer de Maidan duurt, hoe duidelijker het wordt dat de leiders van oppositie niet sterk genoeg zijn om hard op te treden tegen de president. Op de “vitsje” (algemene raad) op het Onafhankelijkheidsplein is zondag in samenspraak met de oppositie de “Volksvereniging Maidan” opgericht. De vereniging is geen politieke partij en is open voor alle bewegingen en personen.

Doordat Maidan de taak op zich neemt, lijkt het alsof de oppositie deze niet aan kan. Het gevolg is dat door de verschillende initiatieven, die de burgerlijke bewegingen naar voor schuiven, de uitkomsten moeilijker te voorspellen worden. Enerzijds kan het conflict verzanden omdat er geen duidelijke leider is. Anderzijds kan Maidan weigeren om met de huidige macht samen te werken, wat in burgerlijke ongehoorzaamheid en meer gerichte piketten en protesten kan resulteren. Tot slot kan er zich een revolutionair scenario voordoen, wanneer de machtsverandering niet op de wettelijke manier gebeurd en er geweld gebruikt wordt. Het is nog echter niet te laat voor oppositie en de huidige macht om goed naar Maidan te luisteren.

(Andriy Boytsun is gastprofessor aan de Antwerpse universiteit.)