Klimaatvluchtelingen in de poolcirkel

 Mijn eerste landing op een gedeeltelijk ondergesneeuwde landingsbaan… Spitsbergen is een uithoek van de wereld, waar een kleine gemeenschap zichzelf probeert recht te houden. Het is -12 wanneer we het vliegtuig verlaten. De perfecte gemiddelde temperatuur voor begin april. Het is 1 uur ’s nachts, maar nog niet helemaal donker. De middernachtzon is pas voor eind april.

’s Morgens staat er een harde wind en voelt het vreselijk koud aan. We trekken met bioloog Kim Holmen naar het “strand”, de plaats die symbool staat voor de klimaatopwarming. We rijden een vijftal minuten. Er zijn amper wegen op Spitsbergen: een weg naar de luchthaven en nog wat plaatselijk asfalt doorheen het dorp. Wie verder wil, moet een sneeuwscooter nemen. Of ski’s. Een wapen moet je ook meenemen, tegen ijsberen.

Holmen vertelt dat de winters nu gemiddeld 10 graden te warm zijn en dat de temperaturen hier al meer dan 70 maanden boven het gemiddelde uitkomen. Aan het strand wordt duidelijk wat het gevolg is. De prachtige fjord waar Longyearbyen over uitkijkt, was tot voor 5 jaar elke winter bevroren. Een meter dik, krakend ijs, dat makkelijk het gewicht van de tientallen overstekende sneeuwscooters kon dragen. Nu? Niets. Gewoon golven (foto).

Spitsbergen is in alles het noordelijkst. Er is het meest noordelijke dorp ter wereld, en dito café, hotel en nog veel meer. Longyearbyen is de hoofdstad. Een plaats met ongeveer 2.000 inwoners. Je vindt er onderzoekers die de klimaatopwarming bestuderen, mensen die in de toeristische industrie werken, mijnwerkers van de enige steenkoolmijn die nog geëxploiteerd wordt en werknemers van enkele kleine bedrijfjes. Er wonen meer ijsberen dan mensen.

Het leven is hier niet eenvoudig. Ongeveer 4 maanden per jaar schijnt de zon hier niet. Er is volledige duisternis. En ongeveer 4 maanden per jaar gaat de zon niet onder. Temperaturen kelderen hier makkelijk naar -25. Je hebt wel wat voorzieningen op Spitsbergen: er is een uitstekend restaurant, een nachtclub, wat cafés, hotels en nog wat dingen.

Maar voor heel veel moet je naar het vasteland. Om geboren te worden en te sterven bijvoorbeeld. Er is een ziekenhuis, maar dat is niet klaar om complexe bevallingen tot een goed einde te brengen. En er wordt al een tijd niemand meer begraven. De permafrost stuwt lichamen naar boven. En wie zware problemen heeft met zijn auto, moet die laten verschepen naar Noorwegen. Alle groenten en voedsel wordt ingevoerd. En het afval dat uit de consumptie voortkomt, maakt de terugreis, opnieuw richting vasteland. Een mooie plek, Spitsbergen, maar wie het graag makkelijk heeft, kiest beter een andere woonplaats.

Het hele poolgebied lijdt onder de klimaatopwarming. De opwarming gaat hier dubbel zo hard als in andere delen van de wereld. Dat heeft niet alleen met de opwarming van het klimaat door broeikasgassen te maken. Er is een grote invloed van de warme golfstroom. En ook het smeltende ijs speelt zijn rol. IJs reflecteert warm zonlicht. Hoe minder ijs, hoe minder reflectie, hoe meer warmte de bodem en het water opnemen. Gletsjers verliezen op Spitsbergen een halve meter dikte per jaar. Er is meer neerslag. Het zee-ijs groeit minder aan tijdens de winter.

Dat zijn evoluties die door de stijging van de zeespiegel mogelijk ook de rest van de wereld zal voelen. Maar ook op micro-niveau, in Spitsbergen zelf en in de gemeenschap die er woont, zijn de gevolgen voelbaar. Meer zelfs, sommige inwoners van Longyearbyen twijfelen eraan of ze nog willen blijven wonen op het eiland. De gevolgen van de klimaatopwarming zijn een belangrijk criterium.

19 december 2015: een lawine verwoest een deel van Longyearbyen. Twee personen komen daarbij om. 11 huizen worden meegesleurd. Wetenschappers weten niet precies of de klimaatopwarming een rol heeft gespeeld bij de ramp. Waar wetenschappers het wel over eens zijn, is dat de klimaatopwarming de kans op lawines groter maakt. Omdat warmere periodes met meer neerslag een ijslaag doen ontstaan op een bevroren besneeuwde ondergrond. Die ijslagen maken sneeuwmassa’s onstabiel.

Op 21 februari van dit jaar komt opnieuw een massa sneeuw naar beneden, ditmaal op een groot appartementsblok. Het gebouw wordt door de klap losgerukt en verplaatst. Nu is men het wel eens: de klimaatopwarming heeft deze lawine mee veroorzaakt, precies door warmere lagen die tijdens de herfst zijn ontstaan. De gevolgen zijn ingrijpend: 12 appartementen zijn vernietigd en nog eens 55 andere wooneenheden worden onbewoonbaar verklaard. De bewoners moeten in enkele uren tijd hun huis verlaten. Nog altijd liggen er heel wat persoonlijke spullen in de appartementen. Wie rondwaart in Vei 228, de straat van het onheil, ziet droevige leegstand.

Vooral de winter wordt warmer in Spitsbergen. Maanden waarbij de temperatuur gemiddeld 10 graden hoger uitkomt dan normaal, zijn geen uitzondering. Dat heeft gevolgen voor de permafrost. De permanent bevroren bodem is in Spitsbergen op sommige plaatsen honderden meters dik. Wanneer de bovenste laag ingrijpend smelt, wordt de bodem onstabiel. De laatste jaren zijn er duidelijk meer problemen. Longyearbyen wordt onstabiel.

Journalist Mark Sabbatini mocht het ondervinden. Hij toont ons zijn appartementencomplex waar hij tot 16 februari van vorig jaar woonde. Toen werd hij verplicht om snel het gebouw te verlaten. Nu vertoont het voormalige ziekenhuis enorme barsten (foto hieronder). De smeltende permafrost zorgt ervoor dat het gebouw wegzinkt, of beter nog, dat het uiteenscheurt. Opnieuw staan 16 wooneenheden leeg. De verzekering komt niet tussen, omdat een koelsysteem onder het gebouw dat de permafrost moest beschermen, een tijd geleden weggenomen werd. Mensen zijn ontevreden over hoe de overheid het aanpakt.

Hetzelfde verhaal bij Christiane Hübner. De Duitse wetenschapster (foto hieronder) woonde in een huis vlak bij de kustlijn. In november, tijdens de warme herfst, brokkelde tijdens één dag 13 meter van de kustlijn af. Het huis van Christiane bevond zich plots niet meer op een veilige twintigtal meter van de zee, maar op een schamele 4 meter van de kolkende golven. De oorzaak? Hoge temperaturen waardoor de permafrost zwakker werd. In combinatie met stevige golven een uitstekend recept voor erosie.

De happen die de zee hier uit de kustlijn heeft gevreten, zijn duidelijk zichtbaar. 200 meter verder is de weg herlegd, ook wegens instabiliteit van de ondergrond. En Christiane? Die huurde een bedrijf in dat haar huis 80 meter landinwaarts plaatste. Gewoon opheffen, een grote slee eronder en het hele huis met hebben en houden verplaatsen. Christiane wordt af en toe één van de eerste klimaatvluchtelingen in de poolcirkel genoemd. Zelf hoort ze het niet graag. Ze hebben de middelen om zichzelf te redden. Ze noemt zich een getuige van klimaatverandering.

Een tekort op de huizenmarkt is het belangrijkste en meest zichtbare gevolg van de klimaatopwarming. Ongeveer 100 wooneenheden zijn onbewoonbaar verklaard en staan leeg. Dat is enorm veel op een plaats waar slechts 2.000 mensen leven. Lawinegevaar en het smelten van de permafrost leiden hier tot onzekerheid.

Terwijl het florerende toerisme voor een stijgende bevolking zorgt, na een forse daling na het instorten van de mijnbouw, zou de klimaatopwarming wel eens die stijgende trend kunnen keren. Veel is er niet nodig. De gemiddelde tijd dat iemand op Spitsbergen blijft wonen, is slechts 4 jaar. Onzekerheid over veilige huisvesting kan de beslissing versnellen om definitief naar het vasteland te verhuizen. Klimaatopwarming is hier geen wazige evolutie meer, maar een fenomeen dat duidelijk ingrijpt op het dagelijkse leven.