De val van een tsaar, een monarchie en een dynastie van 3 eeuwen

Petrograd (het huidige Sint-Petersburg), februari 1917. De hoofdstad van het Russische keizerrijk is al dagen het toneel van volksopstanden, straatprotesten en hevige gevechten. Talloze soldaten hebben hun officieren de rug toegekeerd, de regering is de controle volledig kwijt. Tsaar Nicolaas II rest slechts 1 optie: aftreden. "Mijn troonsafstand is noodzakelijk", schrijft hij met pijn in het hart in zijn dagboek. "Om Rusland te redden en om het leger aan het front rustig te houden, moet ik deze stap nemen. Ik heb toegestemd." In Rusland is het 2 maart 1917*.

De data die in dit stuk staan vermeld, verwijzen naar de oude Juliaanse kalender die op het moment van de feiten in Rusland nog steeds gangbaar was. Vele andere landen waren al lang op de Gregoriaanse kalender overgestapt. Dit betekent dat het in grote delen van de wereld 15 maart 1917 was toen Nicolaas II op 2 maart 1917 in Rusland troonsafstand deed. Het verklaart ook waarom de Februari-revolutie en de Oktober-revolutie eigenlijk in maart en november plaatsvonden.

Groot is het contrast met de grootschalige vieringen rond 300 jaar Romanov-dynastie, nauwelijks 4 jaar eerder. In 1613 was Michaël I als eerste telg van het huis Romanov tot tsaar van Rusland verkozen, een gebeurtenis die Nicolaas II in 1913 in heel Rusland in de verf zette met festiviteiten en zelfs een soort pelgrimstocht. Staatssymbolen waren daarbij amper te bespeuren, keizerlijke emblemen en afbeeldingen van Nicolaas II des te meer. Zijn macht als absolute heerser leek toen nog onaantastbaar.

Nicolaas II krijgt de keizerskroon eind 1894 toegewezen nadat zijn vader tsaar Alexander III (zie afbeelding onder) al op vrij jonge leeftijd is gestorven. Op dat moment is Nicolaas II amper 26 en vrij onervaren. Hoewel hij de kroonprins was, heeft zijn vader hem weinig bij staatszaken betrokken. Het Russische keizerrijk krijgt met hem dan ook een onbeslagen nieuw staatshoofd.

Dat keizerrijk is op zijn zachtst gezegd immens. Op het einde van de 19e eeuw beslaat het een ontzagwekkende 22.400.000 vierkante kilometer, goed voor zowat een zesde van het aardoppervlak. Het telt ruim 125 miljoen inwoners die overwegend in het westen van het rijk wonen.

Kort na zijn troonsbestijging trouwt hij met Alix von Hessen-Darmstadt, een Duitse prinses die de Britse koningin Victoria desalniettemin haar grootmoeder mag noemen. Voor haar huwelijk bekeert ze zich tot de Russisch-Orthodoxe kerk en neemt ze de naam Alexandra Fjodorovna aan. Zij en Nicolaas II krijgen vijf kinderen: Olga, Tatjana, Maria, Anastasia en Aleksej (zie foto onder).

Als enige jongen is die laatste voorbestemd ooit zijn vader op te volgen. Helaas lijdt hij aan hemofilie, een erfelijke bloedziekte die in koninklijke middens vaak voorkomt en zelden tot een lang leven leidt.

Is Nicolaas II onervaren, dan heeft hij toch een duidelijke regeringsvisie die hij met de paplepel heeft meegekregen: alle macht hoort hem toe te komen. Die macht delen met democratisch verkozen instellingen is voor hem uitgesloten. Van een constitutionele monarchie zoals verschillende landen in Europa die intussen kennen, wil hij dan ook niet weten.

Aanvankelijk kan Nicolaas II op de steun van de bevolking rekenen. Die is veelal diepgelovig en ziet in zijn aanstelling en positie de hand van god. Hij voert financiële hervormingen door en laat de Trans-Siberische spoorlijn tot in Vladivostok voltooien (zie afbeelding onder). Op buitenlands vlak neemt hij het initiatief voor de Vredesconferenties van Den Haag waarbij verschillende landen regels over internationale geschillen en oorlogsvoering afspreken. Dit leidt tot de oprichting van het Permanent Hof van Arbitrage.

De 19e eeuw is een tijd waarin Europese grootmachten een koloniaal imperium uitbouwen. Nicolaas II wil niet achterblijven en zet zijn zinnen op territoriale uitbreiding in het Verre Oosten. Dat brengt hem onvermijdelijk op ramkoers met Japan dat eveneens droomt van gebiedsuitbreiding in die regio, nota bene in Korea en Mantsjoerije.

Eind 1904 stort Nicolaas II zijn land in een oorlog met Japan, een land dat hij veeleer minacht. Toch blijkt Rusland niet opgewassen tegen het Japanse leger dat het Russische leger keer op keer weet te verslaan, zowel op zee als op het land. De menselijke en materiële verliezen aan Russische zijde zijn groot. Zeer tegen zijn zin stemt Nicolaas II uiteindelijk met vredesgesprekken in.

Intussen lijdt zijn volk danig onder de oorlogsvoering. In de waan dat de tsaar niet op de hoogte is van hun erbarmelijke levensomstandigheden, trekken meer dan honderdduizend inwoners van Sint-Petersburg op zondag 9 januari 1905 vreedzaam met hun grieven naar het Winterpaleis. Dat is de officiële residentie van Nicolaas II, maar hij geeft niet thuis. Wel laat hij her en der in de stad groepen militairen stelling innemen. Zij openen het vuur op de menigte. Honderden, zo niet duizenden burgers komen om. De dag gaat de geschiedenis in als "Bloedige Zondag".

Voor veel gewone Russen komt deze bloedige gebeurtenis als een schok. Zij beschouwden de tsaar als de hoeder van het volk, maar hij lijkt helemaal niks om hen te geven. Een revolutie ontluikt, maar Nicolaas II weet die in de kiem te smoren door democratische hervormingen te beloven. Zo stemt hij in met de oprichting van een Doema of een parlement.

Van die hervormingen komt uiteindelijk weinig in huis. De Doema ligt aan handen en voeten gebonden, omdat Nicolaas II in elk beslissing het laatste woord heeft. Het sacrale verbond tussen volk en tsaar ligt aan diggelen en de kloof groeit zienderogen. Terwijl Nicolaas II en zijn familie zich terugtrekken in de luxe van hun paleizen, broeit onrust en rebellie in de onderbuik aan de samenleving.

Links-revolutionairen en socialisten poken het ongenoegen maar wat graag op. Zij bestaan grosso modo uit twee groepen: mensjewieken en sociaal-revolutionairen die menen dat samenwerking met andere strekkingen mogelijk en noodzakelijk is om tot een nieuwe samenleving te komen en bolsjewieken die niks minder dan de totale revolutie prediken en andere partijen wantrouwen.

Op het Europese toneel gaat intussen de brandhaard van WO I smeulen. Wanneer Oostenrijk-Hongarije Servië in de zomer van 1914 de oorlog verklaart na de moord op kroonprins Frans Ferdinand in Sarajevo, gaan de poppen aan het dansen. Rusland komt bondgenoot Servië te hulp en verklaart de oorlog aan Oostenrijk-Hongarije.

Voor de tweede keer in een decennium stort Nicolaas II zijn land in een oorlog, die deze keer op een nog grotere schaal woedt. Tegelijk is het Russische leger minder dan ooit klaar voor een wereldconflict. Opnieuw lijdt het dan ook massale verliezen. De soldaten zijn moegestreden, het volk heeft amper te eten en lijdt als nooit tevoren. De spanning en het ongenoegen in Rusland bereiken een kookpunt.

Op 23 februari 1917 vindt in Petrograd een massale demonstratie naar aanleiding van de Internationale Vrouwendag plaats. Het is het begin van de Februari-revolutie. Duizenden arbeiders en andere burgers sluiten zich bij het protest aan (zie foto onder).

In de dagen die volgen, slaan ook soldaten aan het muiten en neemt de rebellie steeds grotere proporties aan. De regering verliest de controle over de hoofdstad. In de plaats ziet de Sovjet of zelfbesturende raad van Petrograd het levenslicht. Tegelijk stellen enkele opstandige leden van de Doema een voorlopige regering samen. Die bestaat vooral uit liberalen, een partijloze, een conservatief en een socialist.

De voorlopige regering heeft 1 voorname eis: Nicolaas II moet opkrassen. Dat doet hij uiteindelijk op 2 maart 1917 volgens de Juliaanse kalender, 15 maart volgens de Gregoriaanse. Aanvankelijk wil hij de troon aan zijn zoon Aleksej doorgeven met zijn jongere broer Michail als regent.

Van dat plan ziet hij af omdat hij en zijn vrouw na zijn troonsafstand het land moeten verlaten en zijn zieke zoon zonder hen niet kan overleven. Hij doet daarom ook in naam van Aleksej troonsafstand en biedt de kroon aan Michail aan. Die weigert echter. Het betekent de definitieve val van de Romanov-dynastie en van de monarchie tout court.

De wijk naar het buitenland nemen, lukt minder vlot dan gedacht. Het liefste wil Nicolaas II samen met zijn gezin naar het Verenigd Koninkrijk verkassen. Daar zit intussen George V op de troon, zijn neef die als twee druppels water op hem lijkt.

George V weigert de afgetreden tsaar evenwel asiel te verlenen. Nauwelijks een jaar eerder heeft het Verenigd Koninkrijk zelf woelige tijden gekend met de Paasopstand in Ierland en hij vreest dat hij samen met de Russische keizerlijke familie revolutionaire gedachten zijn land zal binnenloodsen. Ook andere landen weigeren Nicolaas II de toegang.

Nicolaas II, zijn vrouw en zijn kinderen blijven dan maar in Rusland. Op bevel van de voorlopige regering verhuizen ze eerst naar Tobolsk. Niet veel later grijpen de bolsjewieken de macht na de Oktober-revolutie. Zij zijn de tsaar en zijn gezin nog minder genegen en verbannen hen naar Jekaterinenburg. Daar worden ze in juli 1918 geëxecuteerd.

De erfenis van Nicolaas II blijft tot vandaag controversieel. Slechts weinig historici beschouwen hem als een sterke man of vorst. Velen menen dat hij niet voor de troon geschikt was. Omringd door invloedrijke figuren zoals zijn echtgenote bleef hij zich krampachtig vastklampen aan het ideaal van een autocratisch bestuur zonder inspraak van de bevolking. Vaker wel dan niet was hiervoor geweld en bloedvergieten nodig. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de Sovjet-Unie hem en bij uitbreiding de monarchie decennialang heeft verketterd.

Tegelijk is altijd een waas van mysterie rond Nicolaas II en zijn gezin blijven hangen. Ook nu nog spreekt het keizerlijke gezin tot de verbeelding. Intussen is het door de Russisch-orthodoxe kerk heilig verklaard en heeft het officieel eerherstel gekregen. Toch zal Nicolaas II altijd te boek staan als de laatste tsaar van Rusland die moest toezien hoe zijn dynastie na meer dan 3 eeuwen ten onder ging.