Wat doet fijnstof exact met ons lichaam?

Fijnstof is een verzamelnaam voor verschillende fijne stofdeeltjes in de lucht. Het gaat om deeltjes die kleiner zijn dan 10 micrometer - een micrometer is een duizendste van een millimeter. Ter vergelijking: de diameter van een menselijk haar is gemiddeld 70 micrometer, een korrel zand van een fijn zandstrand heeft een diameter van 90 micrometer. 

Fijnstof wordt onderverdeeld in drie groepen. De groep met de grootste deeltjes wordt PM10 genoemd (particulate matter) en de grootte van de deeltjes gaat van 10 tot vijf micrometer. Vervolgens is er PM2,5, met deeltjes tussen 5 en 1 micrometer en de fijnste deeltjes, PM0,1 of UFP (ultra fijne partikels) bevat deeltjes die kleiner zijn 1 micrometer.

De verschillende deeltjes hebben een verschillend invloed op het lichaam. Zo worden de grootste deeltjes, het grof fijnstof PM10,  grotendeels opgevangen door de slijmvliezen in de neusholte en in de keel. Trilhaartjes brengen deze deeltjes dan weer omhoog, en het lichaam kan ze vervolgens door hoesten opnieuw uitscheiden. 

De kleinere deeltjes uit de middenfractie PM2,5 dringen dieper door in de luchtwegen, en ze kunnen bronchitis - longontsteking -, en longkanker veroorzaken. Dat laatste is vooral het geval als de stofdeeltjes zelf kankerverwekkend zijn, zoals roetdeeltjes, of deeltjes die verontreinigd zijn met polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's).

De allerkleinste stofdeeltjes, PM0,1, kunnen nog dieper in luchtwegen doordringen, en zelfs in de longen en in de longblaasjes of alveoli. De stofdeeltjes kunnen de longblaasjes beschadigen en zo een ontsteking veroorzaken. Vaak zal die het gevolg zijn van ROS, (Reactive Oxygen Species, chemisch  reactieve stoffen die zuurstof bevatten), waardoor het DNA beschadigd kan worden en ook het celmembraan. Daardoor kunnen de cellen dan weer afsterven.

Dergelijke ontstekingen leiden tot een vermindering van de longcapaciteit, waardoor kortademigheid kan ontstaan. Vooral mensen met een aandoening van de luchtwegen zijn hier gevoelig voor, zoals astma- en COPD-patiënten, en ook jonge kinderen en ouderen.

De kleinste stofdeeltjes, het ultrafijnstof, kunnen niet alleen in de longblaasjes doordringen, ze zijn zelfs zo klein dat ze in het bloed kunnen geraken en in de bloedbaan heeft fijnstof dan de kans om naar andere organen te gaan.

De lever kan fijnstof verwerken en zorgen dat het uitgescheiden wordt, maar als de concentratie fijnstof te hoog is, en/of de blootstelling eraan te lang duurt, dan kan de lever dat niet langer aan.

Een eerste negatief effect van fijnstof in het bloed is er een op de bloedbaan zelf. De stofdeeltjes kunnen zich blijkbaar vasthechten aan de wand van de bloedvaten of samenklonteren en zo arteriosclerose of aderverkalking veroorzaken. Hoe dat juist in zijn werk gaat, is nog niet geheel duidelijk maar uit onderzoek blijkt dat een toename van 10 microgram fijnstof per kubieke meter leidt tot een toename van het aantal problemen met de bloedvaten met 24 procent, en dat als gevolg daarvan er 11 procent meer mensen overleden.

Fijnstof in de bloedbaan vergroot dan ook de kans op hartinfarct, beroerte en trombose in de onderste ledematen.

Fijnstof heeft ook een invloed op het hart: bij een toename van de kleinste stofdeeltjes daalt het aantal hartslagen per minuut, terwijl bij een toename van de grofste stofdeeltjes, die niet in het bloed terechtkomen, het aantal hartslagen stijgt.

Doordat de kleinste fijnstofdeeltjes zo klein zijn, kunnen ze zowat overal in het lichaam doordringen, en er zijn zelfs kleine ijzeroxide-deeltjes teruggevonden in de hersenen. Mogelijk spelen die een rol bij hersenaandoeningen als alzheimer en dementie. 

Ten slotte heeft het fijnstof ook een neurotoxische werking, is het schadelijk voor het zenuwstelsel. Waarschijnlijk opnieuw door de ROS-reacties, waarbij zogenoemde vrije radicalen vrijkomen, kan fijnstof neuronen, zenuwcellen, beschadigen of zelfs doen afsterven.

Fijnstof veroorzaakt drie vierde van alle schade aan de gezondheid door milievervuiling en door de gezondheidseffecten van fijnstof verliest een Vlaming gemiddeld één gezond levensjaar.

Veertig procent van al het fijnstof in Vlaanderen is afkomstig van het verbranden van hout, ook al omdat mensen van alles in hun houtkachels verbranden dat daar niet voor geschikt is. De landbouw komt op de tweede plaats als bron van fijnstof, vooral door ammoniakverbindingen, het transport komt op de derde plaats. Daar moet wel bij opgemerkt worden dat het roet uit diesels een van de meest schadelijke vormen is van fijnstof, maar ook in de uitstoot van houtkachels zit roet, vooral bij een onvolledige verbranding.