Nieuwe studie pleit "patient zero" vrij als bron van hiv/aids-epidemie

Dat blijkt uit een studie van een internationaal team aan de University of Arizona, waaraan ook de Belgische onderzoekers Dirk E. Teuwen van de UCB en Philippe Lemey van de KU Leuven hebben meegewerkt. De studie is gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift "Nature".

Dankzij nieuwe, gesofistikeerde genetische technieken blijkt uit de studie dat het virus, dat in Afrika in de jaren 20 overgegaan was van apen op mensen en dat vooral in de Congolese hoofdstad Kinshasa lelijk huis hield, zich tegen 1967 naar de Caraïben verspreidde en in het begin van de jaren 70 New York bereikte. Van daaruit verspreidde hiv zich naar de westkust doorheen de VS, en later ook naar West-Europa, Australië, Japan, Zuid-Amerika en tal van andere plaatsen.

Het onderzoek bevestigt ook dat Gaëtan Dugas, een steward bij Air Canada, die in 1987 in het boek "And the Band Played On" van Randy Shilts genoemd wordt, niet de eerste besmette persoon in de VS was, hoewel hij in een studie van homoseksuele mannen met aids uit 1984 "patient zero" genoemd wordt, wat de aanduiding is voor het eerste besmette geval, en de bron van de verdere besmetting. 

Een analyse van het genoom van zijn hiv-virus toont dat het een typisch voorbeeld was van de stammen van het virus die in die tijd in de VS voorkwamen, en dat het niet de voorvader was waaruit de stammen van het virus zijn voortgekomen, die zich verspreid hebben in Noord-Amerika.    

Overigens berust de benaming "patient zero" voor Gaëtan Dugas op een tikfout, of een verkeerde interpretatie. Dugas werd in de originele studie uit 1984 van homoseksuele mannen met aids aangeduid als "patient O", hoofdletter o, omdat hij niet in Californië leefde, "outside of California". Dat werd dan uiteindelijk gelezen als "patient 0", en "patient zero" was geboren, een term die nu nog gebruikt wordt voor de eerste besmette patiënt en de bron van een epidemie.

"Onze nieuwe studie levert bijkomende bewijzen voor het feit dat patiënt 57, het individu dat geïdentificeerd werd met zowel de letter O als het getal 0, niet patient zero was van de Noord-Amerikaanse epidemie", zei Richard McKay aan de krant The Guardian.

McKay, een geschiedkundige van de wetenschap aan de University of Cambridge en mede-auteur van de studie, voegde eraan toe dat de auteurs van het onderzoek uit 1984 zelf er al op gewezen hadden dat patiënt 57, Gaëtan Dugas, vermoedelijk niet de bron van de besmetting was. Desondanks geraakte het idee dat Dugas, die in 1984 overleed aan de gevolgen van aids, de schuldige was, wijd verspreid, en in de pers werd zijn naam zwart gemaakt.

Ook is het waarschijnlijk dat Dugas in de studie naar voren komt als iemand die een sleutelrol gespeeld heeft in de verspreiding van hiv van de oostkust naar de westkust van de VS, omdat hij zeer behulpzaam is geweest bij het onderzoek.

"Wat waarschijnlijk gebeurd is, is dat we hier te maken met een man die ongewoon behulpzaam was voor de onderzoekers, en die hen talloze namen bezorgd heeft van seksuele contacten", zei doctor Michael Worobey van de University of Arizona, een mede-auteur van de studie. "Hij is enkel een van vele mensen die seksueel zeer actief zijn en die opduiken in dit netwerk van vroege aids-gevallen, maar hij komt eruit tevoorschijn als een centrale figuur, zo goed als zeker enkel en alleen omdat hij zo behulpzaam is geweest."

Bovendien had hij een ongewone naam, wat het waarschijnlijker maakt dat zijn sekspartners, die vaak honderden seksuele contacten gehad hebben, net hem onthouden hebben en aan de onderzoekers gemeld hebben.

"Dit onderzoek toont een interessant punt aan over "patient zero", over wie veel gepraat is in verband met de oorsprong van aids, namelijk dat hoe aantrekkelijk het verhaaltje ook moge zijn, het geen enkele wetenschappelijke basis heeft. Het is zeer ongelukkig dat deze persoon ooit geïdentificeerd is", zei professor Oliver Pybus van de University of Oxford aan de BBC. Pybus, een specialist in evolutie en besmettelijke ziekten, heeft niet meegewerkt aan de nieuwe studie.

Voorstelling van een doorsnede van een hiv-virus, met in het centrum twee strengen RNA (blauw-rood), omgeven door een membraan (rose).

De medische wetenschap begon pas in 1981 in te zien dat aids een aparte ziekte was, toen homoseksuele mannen een aantal ongebruikelijke symptomen begonnen te vertonen. De onderzoekers waren echter in staat om verder in de tijd terug te kijken, door 2.000 opgeslagen bloedstalen te analyseren die verzameld waren in 1978 en 1979 bij mannen die seks hadden met mannen, in New York en San Francisco.

Daarvoor moesten ze wel een nieuwe techniek ontwikkelen, want het probleem met hiv is dat zijn genetisch materiaal bestaat uit RNA, een molecule die bestaat uit slechts een streng, en die snel uiteenvalt, wat het moeilijk maakt om het RNA uit de stalen te halen en te reconstrueren. Daarom ontwikkelden de onderzoekers de techniek die ze "RNA jackhammering" noemen, en die hen toelaat selectief kleine stukjes van het RNA van het virus te kopiëren en aan elkaar te hechten. In totaal heeft het vier jaar geduurd om die techniek op punt te stellen. 

Dankzij de nieuwe techniek waren de onderzoekers in staat om het complete genoom samen te stellen van acht van de oudste stalen, wat hen toeliet een soort van "stamboom" van het virus op te stellen. 

En hoewel acht slechts een klein aantal is, zeggen de onderzoekers dat de acht specimens het niet alleen mogelijk hebben gemaakt om de genetische diversiteit van hiv te onderzoeken in de VS in de late jaren 70, maar ook om zijn geschiedenis in kaart te brengen. En daaruit blijkt de grote rol die New York gespeeld heeft bij de verspreiding van hiv in de VS.

De grote genetische diversiteit toont volgens de onderzoekers aan dat het virus al tien jaar de ronde deed in de VS, voor aids herkend werd als een aparte ziekte in 1981.

En uit hun reconstructie van de geschiedenis van hiv in de VS, blijkt dat hiv rond 1967 vanuit Afrika het Caraïbisch gebied bereikt had, en dat HIV-1 groep M subgroep B, de hiv-stam die het meest voorkomt in het Westen, tegen 1971 New York bereikt had.

"In New York vond het virus een bevolking die als het ware droog brandhout was, waardoor de epidemie heter en sneller ging branden, en genoeg mensen infecteerde om voor de eerste keer in de belangstelling van de wereld te komen", zei doctor Worobey. Tegen 1976 heeft het virus dan San Francisco aan de oostkust bereikt.

De bevindingen bevestigen eerdere studies van Worobey en anderen, die gedurende jaren verschillende benaderingen gebruikt hebben om te route te achterhalen die de hiv/aids-epidemie gevolgd heeft. Worobey benadrukt dat het virus van de Caraïben naar de VS is gereisd en niet omgekeerd, maar hij voegt daar meteen aan toe dat het idee van "schuld" misplaatst is.

"Niemand moet de schuld krijgen voor de verspreiding van een virus waarvan niemand zelfs maar het bestaan kende", zo zei hij aan The Guardian. "Hoe het virus van de Caraïben naar de VS en New York is geraakt in de jaren 70, is een open vraag - het kan een persoon van om het even welke nationaliteit geweest zijn, het kunnen zelfs bloedproducten geweest zijn."

Andere onderzoekers, die niet aan de studie hebben meegewerkt, zeggen dat de studie aantoont dat de nieuwe genetische techniek een krachtig middel is om licht te werpen op de verspreiding van een virus onder een bevolking.

"Ze zijn erin geslaagd volledige sequenties van virussen te bekomen uit oude stalen, en tot nu toe is dat altijd zeer moeilijk geweest", zei Gkikas Magiorkinis aan de BBC. Magiorkinis is een klinisch en evolutionair viroloog aan de University of Oxford.

Hij denkt dat de nieuwe techniek nuttig zal kunnen zijn om de geschiedenis van veel andere virussen te onderzoeken, waaronder hepatitis C, en ook om betere manieren om in te grijpen te vinden. "Als we willen weten hoe we een epidemie een halt gaan toeroepen, moeten we weten wie er wie geïnfecteerd heeft, en hoe dat gebeurd is. En dus zal de nieuwe techniek belangrijke toepassingen hebben bij het onder controle krijgen van epidemies", zo zei hij.