Is het vrouwelijk orgasme een evolutionair overblijfsel?

Mensen en andere primaten hebben geen geslachtsverkeer nodig om de ovulatie op gang te brengen - ze zijn geëvolueerd naar een punt waarop de eisprong vanzelf gebeurt - maar de hormonale veranderingen die gepaard gaan met geslachtsverkeer bestaan nog steeds en ze veroorzaken de orgasmes die seks aangenamer maken, zo luidt de hypothese van Mihaela Pavlicev, van het Cincinnati Children's Hospital in Ohio, en Günter Wagner, een evolutionair bioloog van Yale University.

En omdat de hormonale opstoten niet langer een biologisch voordeel bieden, kan het vermogen om een orgasme te krijgen tijdens de geslachtsgemeenschap, verloren zijn gegaan bij een aantal vrouwen. Uit onderzoek is immers gebleken dat slechts een derde van de vrouwen regelmatig volledig opgewonden raken gedurende geslachtsgemeenschap. En hoewel daar een reeks redenen voor kunnen zijn, neemt deze nieuwe verklaring, dat de orgasmes weggevallen zijn omdat ze geen biologisch voordeel meer bieden, "een groot deel van het stigma weg", zei onderzoekster Mihaela Pavlicev in "Science".

Of het vrouwelijk orgasme een biologische functie heeft, is een van de neteligste vragen in de studie van de evolutie van de menselijke seksualiteit. Volgens de nieuwe theorie van Pavlicev en Wagner heeft het orgasme zelf mogelijk geen evolutionaire functie, maar is het afgeleid van een cruciaal deel van de voortplantingscyclus.

De studie van Pavlicev en Wagner is gepubliceerd in het Journal of Experimental Zoology-Molecular en Developmental Evolution.

Mihaela Pavlicev was niet begonnen met het bestuderen van het orgasme, ze was gegevens aan het verzamelen over de eisprongcyclus bij verschillende zoogdiersoorten. Gedurende die cyclus worden cellen die bestemd zijn om eitjes te worden, rijp, komen ze uit de eierstok, en reizen ze door het voortplantingskanaal.

Pavlicev ontdekte dat bij sommige soorten omgevingsfactoren het rijp worden van het eitje en de daaropvolgende eisprong controleren. Bij andere soorten, zoals konijnen, veroorzaakt gemeenschap met het mannetje -of zelfs alleen maar zijn aanwezigheid- het vrijkomen van het eitje. In de beide gevallen worden een aantal veranderingen uitgelokt in verband met de hormonen oxytocine en prolactine, die er voor zorgen dat het eitje rijp wordt en aan zijn tocht begint.

Bij mensen en andere primaten - halfapen, apen, mensapen en mensen - is de ovulatiecyclus spontaan geworden, meestal volgens een vast schema dat geen nood heeft aan de tussenkomst van een mannetje of van een omgevingsfactor. Pavlicev realiseerde zich toen dat vrouwen nog steeds dezelfde hormonale veranderingen ondergaan als soorten met een geïnduceerde - uitgelokte -  eisprong, maar dat die zich bij hen voordoen tijdens het orgasme.

Om na te gaan of een geïnduceerde eisprong de evolutionaire voorganger was van het orgasme - zoals vinnen de voorvader zijn van onze ledematen - moesten Pavlicev en Wagner eerst nagaan of geïnduceerde ovulatie in de evolutionaire geschiedenis voorafgaat aan spontane ovulatie, zoals bij mensen. Uit een onderzoek van de literatuur bleek dat ovulaties die uitgelokt wordt door omgevingsfactoren of door de mannetjes van de soort, gevonden worden bij zoogdieren die eerder geëvolueerd zijn, en dat spontane ovulatie gevonden wordt bij latere soorten, waaronder dus ook de onze.

Ze ontdekten ook nog een andere verandering: bij de oudere zoogdieren heeft de clitoris - die een sleutelrol speelt bij het vrouwelijk orgasme - de neiging om een deel van de vagina te vormen, wat verzekert dat de clitoris gestimuleerd wordt tijdens de gemeenschap en dat de ovulatie op gang komt. Maar bij later verschijnende soorten, en vooral bij primaten, is de clitoris steeds verder weg geëvolueerd van de vagina, en ligt hij zelfs buiten het bereik van de penis tijdens de geslachtsgemeenschap.

"Een verandering in de positie van de clitoris is gecorreleerd met het verlies van de door gemeenschap geïnduceerde ovulatie", zei Martin Cohn, een evolutionair ontwikkelingsbioloog aan de University of Florida in het tijdschrift Science. "Hun hypothese verlegt de focus van de onderzoeksvraag van de evolutionaire oorsprong van het orgasme als een evolutionaire nieuwigheid, iets wat al lang wordt aangenomen, maar nog nooit aangetoond is, naar een evolutionaire aanpassing van een voorouderlijk kenmerk." Tot nu toe werd immers vaak aangenomen dat het vrouwelijk orgasme op een bepaald ogenblik in de evolutie verschijnt als een nieuwigheid, de nieuwe theorie gaat ervan uit dat het een overblijfsel is van een ouder mechanisme.

De theorie van Pavlicev en Wagner helpt te verklaren waarom vrouwen relatief zelden een orgasme krijgen tijdens de geslachtsgemeenschap. "Het is een nieuwe aanpak om deze vernieuwende, Darwinistische benadering te gebruiken om een van de mysteries van de menselijke seksualiteit te begrijpen - waarom het mannelijk orgasme verzekerd is, gemakkelijk te bereiken, en strikt verbonden met de voortplanting, en waarom het vrouwelijk orgasme dat absoluut niet is", zei Emmanuele Jannini, een endocrinologe aan de universiteit van Rome Tor Vergata. Het feit dat vrouwelijke orgasmes niet nodig zijn voor de voortplanting, kan ook verklaren waarom er veel meer variatie is in het voortplantingskanaal van vrouwen dan bij mannen, er zijn namelijk minder beperkingen, zo voegde ze er aan toe.

Jannini en andere onderzoekers wijzen er echter ook op dat de nieuwe theorie nog meer bevestiging nodig heeft. Tot nu toe heeft de theorie alleen gekeken naar de parallellen tussen de hormonale opstoten bij vrouwen gedurende de door de mannetjes geïnduceerde ovulatie enerzijds en het vrouwelijk orgasme anderzijds. Maar er is nog niet gekeken of er ook parallellen zijn in de neurologische elementen van die activiteiten, zei biologisch filosoof Elisabeth Lloyd van de Indiana University.

En omdat het zo moeilijk is om vast te stellen of andere zoogdieren het plezier voelen dat geassocieerd wordt met orgasmes, kan het onderzoek zich alleen bezig houden met de evolutie van een aantal van de onderdelen van het vrouwelijk orgasme, merkte biologisch antropoloog David Puts van de Pennsylvania State University op.

Andere wetenschappers hadden meer kritiek op de nieuwe verklaring. Twee gedrags-neuro-endocrinologen, Michael Baum van de Boston University en Kim Wallen van de Emory University in Atlanta, zeiden in Science dat Pavlicev en Wagner sommige eerder gepubliceerde onderzoeksresultaten verkeerd geïnterpreteerd hebben, en niet al de details in verband met de hormonale veranderingen gedurende de ovulatie en het orgasme juist hebben. "Hun hypothese blijft een goede hypothese", zei Wallen, "maar ik ben niet erg overtuigd door de gegevens die ze aanbrengen."

Biologisch filosoof Elisabeth Lloyd zegt dat het onderzoek de noodzaak aantoont om meer te weten te komen over de vrouwelijke seksualiteit bij andere organismes.

Wagner en Pavlicev geven toe dat er meer gegevens nodig zijn om hun theorie te versterken, maar ze hebben voorlopig geen plannen om zelf nog verder onderzoek te doen.

Evolutionair bioloog Martin Cohn voorspelt dat andere onderzoekers de draad wel zullen opnemen. "Pavlicev en Wagner hebben een fascinerende, creatieve en diepzinnige benadering gebruikt voor een probleem dat door veel wetenschappers is onderzocht, maar opgelost door weinigen", zei hij. "Ik vermoed dat veel onderzoekers gestimuleerd zullen worden om de hypothese die in deze studie wordt opgeworpen, voort te testen."