Voorouders van Floresmens gevonden

De nieuwe fossielen stellen op het eerste zicht niet veel voor: al wat de onderzoekers gevonden hebben zijn een stuk van een onderkaak en zes tanden, die minstens aan een volwassene en twee kinderen toebehoord hebben. Maar het belang van de vondst overstijgt ruim het beperkte aantal. De fossiele resten wijzen er op dat dwergmensen meer dan een half miljoen jaar lang op het eiland rondgezworven hebben. 

De eerste beenderen van de minimensjes werden opgegraven in de Liang Bua-grot op Flores in 2004. De 50.000 jaar oude fossielen wezen op een nu uitgestorven groep mensen die slechts zowat een meter lang waren. Ze werden Homo floresiensis genoemd, en kregen al snel de bijnaam "hobbits". De Floresmensen maakten eenvoudige stenen werktuigen en hadden opmerkelijk kleine hersenen, een derde zo groot slechts als die van ons.

Het stuk kaakbeen dat gevonden werd in Mata Menge op Flores (Foto: Kinez Riza).

De ontdekking van de nieuwe, kleine mensensoort riep talloze vragen op. Zo was het niet duidelijk hoe de soort ontstaan was, en sommige experts beweerden zelfs dat het helemaal niet om een nieuwe soort ging. Volgens hen waren de Floresmensen gewoon moderne mensen, van wie de groei gebroken was door ziekte.

De nieuwe fossielen uit Mata Menge, een groot bassin midden in de vulkanen in centraal Flores, zowat 50 kilometer ten oosten van de vorige vindplaats Ling Bua, verwijzen die theorie definitief naar de prullenmand. De kleine voorouders leefden immers op Flores en maakten er stenen werktuigen, een half miljoen jaar voor moderne mensen op het toneel verschenen.

"Dit is de laatste nagel in de doodskist van die hypothese", zei de leider van het team, Gert van den Bergh van de University of Wollongong in Australië aan de krant The Guardian. "700.000 jaar geleden waren er nog geen Homo sapiens."

Flores is een eiland dat sterk geaccidenteerd is, dat grote hoogten en laagten kent. Het wordt van oost naar west doorsneden door bergketens, met slapende en actieve vulkanen. Deze Mbeliling-piek is een van de hoogste op het westen van het eiland (foto: Lofor).

De fossielen, die beschreven worden in twee studies in Nature, betekenen niet alleen de doodsteek voor de ziekte-hypothese, ze maken ook een andere verklaring geloofwaardiger, een verklaring die al de voorkeur kreeg van een aantal paleontologen.

In dit scenario is er een populatie van Homo erectus, een voorloper van de moderne mens, aangespoeld op Flores vanop een naburig eiland, mogelijk op een mat van planten, zoals die in de streek wel vaker worden losgerukt en meegevoerd door tsunami's. Gestrand op Flores met een beperkte voedselvoorraad, heeft de evolutie een voorkeur voor het kleine, en in de loop van 300.000 jaar verloren de nieuwkomers snel heel wat van oorspronkelijke lengte.

"Het eiland is klein, en het heeft een beperkte voedselvoorraad en weinig roofdieren, buiten komodovaranen. Dat maakt dat zoogdieren met een groot lichaam die op deze rots terechtgekomen zijn, onmiddellijk onder grote selectieve druk zullen gestaan hebben om hun lichaamsmassa te verminderen. Groot zijn is geen voordeel meer als je tracht te overleven in zo'n geïsoleerde en uitdagende omgeving", zei Adam Brumm van de Griffith University in Queensland, een van de leiders van de opgravingen.

Dwerggroei komt op eilanden vaker voor: zo leefden er op Flores en Sulawesi dwergolifanten, en ook op verschillende eilanden in de Middellandse Zee, onder meer Malta, Sicilië en Kreta, kwamen dwergolifanten voor, die soms slechts 1 meter hoog waren.

Flores is een klein eiland, met een oppervlakte die iets minder dan de helft is van die van België, in de Kleine Soenda-eilanden. Het behoort tot de Indonesische provincie Oost-Nusa Tenggara (illustratie: Wybe).

Het team onderzoekers uit Australië, Indonesië en Japan werkte samen met 140 plaatselijke bewoners om de fossielen op te graven. Het gevonden stuk kaakbeen is heel klein, minstens 20 procent kleiner dat dat van de Floresmensen uit Liang Bua, maar CT scans toonden aan dat de wijsheidstand al doorgekomen was, zodat het kaakbeen onmiskenbaar van een volwassene was. De vorm van het been lijkt op een kleinere versie van het kaakbeen van een Homo erectus, wat ook het geval is met een gevonden maaltand.

Op de opgravingssite werden ook eenvoudige stenen werktuigen gevonden, vooral steensplinters met een scherp gemaakte kant. Merkwaardig is dat de werktuigen lijken op diegene die in de Liang Bua-grot gevonden werden, bij de beenderen van de eerste Floresmensen ooit gevonden, maar dat ze eenvoudiger en kleiner zijn dan werktuigen uit een oudere site op het eiland, Wolo Sege genaamd.

Deze zwaardere, meer geavanceerde werktuigen, waaronder ook zorgvuldig uit een steenkern gevormde "houwelen" (picks), zijn misschien het een miljoen jaar oud werk van de oorspronkelijke aangespoelde populatie, die aan de basis lag van de Floresmens en die nog haar oorspronkelijke grootte had. De technologie om die grotere en beter afgewerkte werktuigen te maken kan dan later verloren zijn gegaan, toen de dwerggroei de hersenen van de Floresmens begon te verkleinen, en daarmee ook hun verstandelijke vermogens.

Bij de menselijke resten die nu opgegraven zijn, werden ook beenderen van dieren gevonden. Dwergolifanten en komodovaranen komen het meest voor, maar ook krokodillen, reuzenratten, kikkers en vleermuizen deelden het eiland met de hobbits.

Een maaltand die ook gevonden werd in Mata Menge lijkt op de maaltanden van Homo erectus, een voorloper van de moderne mens.

Om het beeld van de voorouders van de Floresmens volledig te maken, zijn er nog meer fossielen nodig. De onderzoekers willen vooral graag lange beenderen uit het beendergestel vinden in Mata Menge, om met zekerheid te bewijzen dat de site de overblijfselen van archaïsche dwergmensen bevat.

Elders op het eiland wordt nu gezocht naar de tot nu toe moeilijk te vinden eerste mensachtige kolonisten van het eiland, mogelijk Homo erectus met een normale grootte, of mogelijk een kleinere voorouder.

Waar die vandaan zouden gekomen zijn, blijft een andere open vraag. Java ligt op zo'n 480 kilometer, wat ver is om je vast te houden aan een mat van vegetatie die op de golven heen en weer beweegt. Sulawesi in het noorden ligt nog verder, maar sterke stromingen zouden de vegetatiematten hebben kunnen aanvoeren. "Daar bestaat een redelijke kans voor", zei Van den Bergh, "maar we zullen het waarschijnlijk nooit weten."