Onderzoekers vinden "achilleshiel van kanker"

Immunotherapie, waarbij het afweersysteem van de patiënt versterkt of veranderd wordt, lijkt een van de meest effectieve behandelingen tegen kanker te worden.

Bij immunotherapie worden de afweercellen van de patiënt ingezet om de kanker te doden, maar het probleem daarbij is dat de zogenoemde T-cellen in veel gevallen de kankercellen niet kunnen herkennen.

Het online-magazine Scientias geeft een mooie vergelijking: als je 's nachts twee mannen met bivakmutsen in de tuin van de buren ziet, bel je waarschijnlijk de politie. Maar als je overdag een vrouw in een keurig mantelpakje aan de deur ziet staan bij de buren, gaan er geen alarmbellen rinkelen, terwijl later blijkt dat ze een oplichter was. Zo gaat het ook met kankercellen: als kankercellen in het lichaam duidelijk anders zijn, dan worden ze aangevallen, maar als ze zich goed weten te vermommen, dan worden ze met rust gelaten. Tumoren bestaan nu eenmaal niet uit identieke cellen, het zijn zwaar gemuteerde, genetische knoeiboelen, en cellen uit verschillende delen van een tumor kunnen er zeer verschillend uitzien, en zich verschillend gedragen.

Het is dus belangrijk dat de T-cellen ook die vermomde kankercellen in het vizier krijgen.  Er zijn al eerder pogingen geweest om het immuunsysteem toe te spitsen op het doden van tumoren, maar dergelijke kankervaccins zijn tot nu toe geen succes geweest;

De onderzoekers van University College zeggen dat ze nu een methode ontwikkeld hebben waarmee ze een aantal unieke kenmerken, een unieke code, kunnen vinden die alle kankercellen in een tumor gemeen hebben, en die dus gebruikt kunnen worden om het immuunsysteem op alle kankercellen te richten.

Kankercellen in een tumor groeien een beetje zoals een boom, met een aantal "stammutaties" in de kern, waarna andere mutaties in alle richtingen uitwaaieren. Dat staat bekend als kanker-heterogeniteit.

Het internationale onderzoeksteam heeft nu een manier gevonden om die "stammutaties" te vinden, die de antigenen veranderen, de proteïnen die uitsteken uit het oppervlak van kankercellen, en die het immuunsysteem al dan niet activeren. Als de afweercellen zich richten op die stammutaties, zullen ze alle kankercellen aanvallen, aangezien al de kankercellen diezelfde mutaties delen met elkaar.

Er worden twee benaderingen voorgesteld om te mikken op de stammutaties. De eerste is kankervaccins te ontwikkelen voor elke patiënt, die het afweersysteem er op richten de kankercellen te herkennen. 

De tweede is "te vissen" naar de beste verdedigers, afweercellen die de mutaties al aanvallen, en die op te kweken in het laboratorium. Daardoor krijgt men een groot aantal van deze cellen die dan opnieuw in het lichaam kunnen worden ingebracht om daar de strijd aan te gaan met de kankercellen.

De onderzoekers denken dat hun ontdekking de ruggengraat kan vormen van nieuwe behandelingen en ze hopen een behandeling uit te testen op patiënten binnen de twee jaar.

"Dit is een zeer belangrijke stap, en het zet ons aan het denken over heterogeniteit als een probleem, en waarom het kanker zo'n groot voordeel biedt", zei dokter Mareco Gerlinger van het Britse Institute of Cancer Research aan de BBC. "Stammutaties als doelwit kiezen, is zeker zinnig vanuit veel verschillende gezichtspunten, maar het is nog zeer vroeg in het onderzoek, en of het werkelijk zo eenvoudig is, daar ben ik niet helemaal zeker van."

"Veel kankers blijven niet stil staan, maar ze blijven constant evolueren. Dat zijn bewegende doelwitten die het moeilijk maken om hen onder controle te krijgen. Kankers die kunnen veranderen en evolueren, zouden het oorspronkelijke antigen kunnen verliezen, of misschien voor de dag komen met rookgordijnen of andere goede antigenen, zodat het afweersysteem in de war geraakt."

Ook de gezondheidscorrespondent van de BBC, James Gallagher, waarschuwt voor overdreven optimisme.

Immunotherapie is momenteel het meest opwindende vakgebied in kankerbehandeling en waarschijnlijk in heel de geneeskunde, maar dat betekent niet dat er een algemene behandeling tegen kanker in het verschiet ligt.

Het onderzoek bevordert onze kennis over hoe ons afweersysteem en kanker op elkaar inwerken, maar die nieuwe kennis is nog niet gebruikt om ook maar een enkele patiënt te behandelen, zo zei Gallagher. Er zijn zelfs nog geen studies uitgevoerd op dieren, en dus is er een ernstig risico dat een behandeling niet zal werken.

Zelfs als het wel werkt, gaat het om een erg dure behandeling die voor elke patiënt op maat gemaakt moet worden. Dat hele proces zou meer dan een jaar in beslag nemen.

Sommige immuuntherapieën hebben spectaculaire resultaten opgeleverd, waarbij de kankers bij sommige patiënten volledig verdwenen. Bij die behandelingen nemen de onderzoekers de remmen weg van het immuunsysteem, waardoor het bevrijd wordt om kankercellen aan te vallen.

De onderzoekers hopen dat de combinatie van het verwijderen van de remmen van het immuunsysteem, en het overnemen van het "stuur" van het systeem, tot spectaculaire resultaten zal leiden.

"Dit is opwindend. Nu kunnen we prioriteiten stellen en antigenen van tumoren in het vizier nemen, die aanwezig zijn in elke cel, de achilleshiel van deze zeer complexe kankers", zei professor Charles Swanson van het UCL Cancer Institute aan BBC News. "Dit is zeer fascinerend en het voert gepersonaliseerde geneeskunde naar zijn absolute limiet, waarbij elke patiënt een unieke, op maak gemaakte behandeling krijgt."

Professor Peter Johnson van Cancer Research UK zei dat het onderzoek "indrukwekkende resultaten" had laten zien, en dat "de technologie nu nog ingewikkeld is en behoorlijk nieuw", maar dat de kosten zullen dalen, eens er mee gestart wordt.  

Dokter Stefan Symeonides, een expert in experimentele kankerbehandelingen aan de University of Edinburgh, zei dat het nu nog erg onpraktisch is om een gepersonaliseerd vaccin te ontwikkelen, zeker als een patiënt dringend een behandeling nodig heeft.

Maar hij voegde eraan toe dat de "elegante studie" een baanbrekend inzicht verschaft in de huidige immuuntherapieën, die nog niet voor alle mensen werken.

"Het is niet enkel het aantal antigenen, het is ook hoeveel van de kankercellen ze hebben", zo zei hij. "De gegevens uit de studie zullen nog jaren lang aangehaald worden in discussies, terwijl we proberen te achterhalen welke patiënten baat hebben bij immuuntherapieën, welke niet, en waarom, en hoe we die therapieën kunnen verbeteren."

De studie over de stammutaties is verschenen in "Science".