Prinses, bastaard én koningin: 500 jaar "Bloody Mary"

Greenwich, 18 februari 1516. In het Palace of Placentia ziet een meisje het levenslicht als dochter van de Engelse koning Hendrik VIII (kleine foto) en zijn vrouw Catharina van Aragon. Hij is de tweede monarch van de Tudor-dynastie, zij is de tante van Karel V (keizer Karel). Uit hun huwelijk zijn eerder verschillende zonen geboren, maar die stierven telkens op jonge leeftijd. Deze dochter is gezond en wel. Ze noemen haar Mary.

De prinses groeit op tot een intelligente en bevallige jonge vrouw die vol overtuiging het Rooms-Katholieke geloof aanhangt, dit onder invloed van haar diepgelovige moeder van Spaanse afkomst. Het huwelijk van haar ouders staat evenwel op barsten. Catharina slaagt er immers niet in een zoon op de wereld te zetten.

Hendrik VIII zoekt daarom een manier om zich van zijn vrouw te ontdoen. Onder druk van Karel V weigert paus Clemens VII hun huwelijk echter nietig te verklaren. De koning kiest daarom voor de vlucht vooruit: hij laat zich scheiden van Catharina en roept zichzelf uit tot hoofd van de Anglicaanse kerk. De breuk met Rome is compleet.

Voor Mary heeft deze omwenteling grote gevolgen. In 1533 trouwt haar vader met Anna Boleyn (kleine foto), nota bene een hofdame van Catharina. Met haar hoopt hij wél een zoon en troonopvolger te krijgen. Mary verklaart hij daarom officieel tot een bastaard. Van de ene dag op de andere is ze prinses af en gaat ze als “the Lady Mary” door het leven.

Het tweede huwelijk van Hendrik VIII blijkt geen succes. Hij en Anna krijgen dan wel samen een kind, maar ook dat is een dochter. Zij krijgt de naam Elizabeth. In tegenstelling tot haar oudere halfzus groeit ze op volgens het nieuwe protestantse geloof. Wanneer Hendrik VIII Anna laat onthoofden op beschuldiging van overspel, verliest ook Elizabeth de titel van prinses en wordt ze officieel een bastaard.

Derde keer goeie keer: met zijn derde vrouw Jane Seymour krijgt Hendrik VIII eindelijk een langverwachte zoon (die ook in leven blijft): Edward. Onder invloed van zijn nieuwe echtgenote zoekt de koning toenadering tot Mary en Elizabeth. Het komt tot een verzoening, maar zijn dochters opnieuw erkennen doet hij niet. Toch verdwijnen ze niet van het toneel. Hendrik VIII sterft immers in 1547 wanneer Edward pas negen is. Hij volgt zijn vader op als Edward VI, maar sterft zelf kinderloos in 1553 aan de gevolgen van tuberculose.

Stiekem had Hendrik VIII rekening gehouden met de mogelijkheid dat zijn zoon vroegtijdig aan zijn einde zou komen. In zijn testament bepaalde hij daarom dat Mary haar jongere halfbroer moest opvolgen indien hij zou sterven. De protestantse hofhouding van Edward VI wil echter verhinderen dat Engeland een katholiek staatshoofd zou krijgen en overtuigt de jonge koning op het einde van zijn leven zijn protestantse nicht Jane Grey (kleine foto) als troonopvolger aan te duiden.

De entourage van Mary vreest voor haar leven en raadt haar aan Engeland te verlaten. Ze weigert. Haar levensdoel is immers het Rooms-Katholieke geloof in het koninkrijk te herstellen. Als ze vlucht geeft ze elke kans op de troon op en, belangrijker, zal Engeland te eeuwigen dage protestants blijven.

Mary trekt naar het oosten van het koninkrijk. Daar geniet ze veel steun van het volk en van de adel die haar nog steeds op handen dragen als dochter van de “ware” koningin Catharina. Intussen bestijgt Jane Grey de troon in Londen. Al snel beseft ze dat ze op te weinig steun van het volk kan rekenen en na negen dagen treedt ze alweer af. Het levert haar de bijnaam “the nine days queen” op. Niks staat Mary nu nog in de weg. In de zomer van 1553 keert ze naar Londen terug waar ze tot koningin van Engeland wordt uitgeroepen en gekroond.

Voor het eerst in de geschiedenis van Engeland zit voortaan een vrouw op de troon. Daarmee doet ze precies wat haar vader probeerde te vermijden door koortsachtig een mannelijke troonopvolger na te streven. De Britse historica Anna Whitelock ziet dit als niks minder dan een krachttoer. “Mary heeft de enige succesvolle revolte tegen het centrale bestuur in het Engeland van de zestiende eeuw geleid”, zegt ze. “Ze ontsnapte aan gevangenschap, pleegde een tegencoup en zette zo de Tudor-lijn verder.”

Toch is de positie van Mary (kleine foto) lang niet vanzelfsprekend. In een patriarchale maatschappij moet ze zich voortdurend als vrouw bewijzen. Met succes: in 1554 keurt het parlement de Act for Regal Power goed. Die stelt dat de macht van een koningin even groot en volwaardig is als die van een koning. Het is een eerste stap die de troon van Engeland blind voor gender maakt.

Op godsdienstig vlak krijgt Mary eveneens met grote uitdagingen af te rekenen. Met de regelmaat van de klok steekt protestantse rebellie de kop op. Haar reactie is krachtdadig: ze verklaart elk niet-katholiek geloof ketters en laat protestantse tegenstanders en masse executeren. Alles samen belanden zowat 275 mannen en vrouwen op de brandstapel of op het kapblok.

Hoewel ze de voorkeur aan een celibatair leven geeft, beseft Mary dat een koningin nageslacht moet voortbrengen om het voortbestaan van haar dynastie te verzekeren. Bovendien kan ze zo vermijden dat haar protestantse zus Elizabeth na haar op de troon komt. In 1554 stemt ze in met een huwelijk met Filips II, de zoon van Karel V en net als haar een overtuigde katholiek. Zelf kan hij evenwel geen aanspraak maken op de Engelse troon. Wel volgt hij in 1555 zijn vader op als koning van Spanje én als landsheer van de Nederlanden. Mary neemt zo formeel de titels van gravin van Vlaanderen, hertogin van Brabant en hertogin van Luxemburg aan.

Het huwelijk tussen Mary en Filips II (kleine foto) is geen hoogvlieger. Toch denkt de koningin tot twee keer toe dat ze zwanger is, de laatste keer in het voorjaar van 1558. Telkens trekt ze zich terug om de geboorte af te wachten, telkens blijft een baby uit. Mogelijk gaat het om schijnzwangerschappen. Op haar 42e beseft Mary dat ze geen kinderen zal krijgen. Haar gezondheid gaat gestaag achteruit en ze lijdt hevige pijnen in de buik. Historici denken dat ze aan eierstok- of baarmoederkanker leed. Op 17 november 1558 sterft ze na een regering van vijf jaar in St. James’s Palace in Londen.

Uiteindelijk is het toch haar jongere halfzus Elizabeth (kleine foto) die haar opvolgt. Zij geeft Mary een koninklijke uitvaart en begraaft haar in Westminster Abbey. Na hààr dood krijgt Elizabeth in dezelfde tombe een laatste rustplaats aan de zijde van haar zus. De dan nieuwe koning James I laat een inscriptie aanbrengen: Regno consortes et urna, hic obdormimus Elizabetha et Maria sorores, in spe resurrectionis (Partners in het rijk en in het graf, hier slapen wij, Elizabeth en Mary, zussen, in afwachting van de verrijzenis).

De figuur van Mary heeft de geschiedenis van Engeland (onbedoeld) in een heel nieuwe richting gestuurd. Was ze een jongen geweest, dan had haar vader geen reden gehad om van haar moeder te scheiden en de Anglicaanse kerk op te richten. Had ze zelf kinderen gekregen, dan was het Engelse hof waarschijnlijk Rooms-Katholiek gebleven en had het de Anglicaanse kerk mogelijk met tak en wortel uitgeroeid. Ook de (personele) unie tussen het Engelse en het Spaanse koningshuis was in dat geval een feit, met alle gevolgen van dien, ook voor de Zuidelijke Nederlanden.

Helaas voor Mary heeft het niet mogen zijn. Bovendien hebben latere (protestantse) geschiedschrijvers alles in het werk gesteld om haar imago en nalatenschap te diaboliseren. Het zijn zij die haar met de bijnaam “Bloody Mary” bedachten wegens haar “jacht” op protestanten. Ze bestempelden haar regering als “rampzalig” waarbij ze verschillende militaire nederlagen in de verf zetten. Zo verloor ze begin 1558 Calais (kleine foto) aan de Franse kroon, een groot symbolisch verlies want de havenstad was sinds het eind van de 14e eeuw in Engelse handen. Dat ze enkele maanden tevoren Saint-Quentin wist te veroveren, werd handig vergeten.

In recente jaren zijn historici de regering en de erfenis van Mary naar waarde gaan schatten. Zo groeit de consensus dat ze wel degelijk belangrijke hervormingen op touw heeft gezet, onder meer wat de munt en de economie betreft. Zo boorde ze nieuwe exportmarkten aan, hervormde ze de marine en promootte ze ontdekkingsreizen in de Nieuwe Wereld. Het waren op initiatieven als deze dat Elizabeth I haar eigen, succesvolle regering kon bouwen en zo als de glorierijke “Virgin Queen” de geschiedenis is ingegaan.

Bovenal heeft Mary bewezen dat een vrouw net als een man aan het hoofd van een koninkrijk kan staan en dit zonder aan macht of autoriteit in te boeten. In die zin was ze een ware pionier die op haar heel eigen manier de Engelse monarchie heeft vormgegeven.