De Gifgasroute: in het spoor van de eerste gasaanval

We bevinden ons aan de Beeuwsaertmolen bij Bikschote, zowat halfweg de fietsroute. Er waait een zachte namiddagbries en de zon staat al wat lager, priemend door de lange wieken. In de berm staat een konijn wat verbaasd te kijken naar de eenzame bezoekers in dit rustige, glooiende landschap met z'n typische kleine weggetjes, ideaal voor fietsers.

De molen is maar een van de acht stopplaatsen met audiozuilen langs de route. In vier talen (Nederlands, Frans, Engels en Duits) kan je luisteren naar een korte inleiding over de plaats en een persoonlijke getuigenis.

Ik ben op pad met twee gidsen: Jo Lottegier van de Dienst van Toerisme in Langemark-Poelkapelle en Stephen Lodewyck, die voor het West-Vlaamse toerismebureau Westtoer de coördinatie van 100 jaar WOI in goede banen leidt. Lottegier werkte grotendeels de 41 km lange route uit.

Hij heeft het het liefst over "luisterzuilen" of zelfs "getuigeniszuilen", maar hoe ze ook heten, alle brengen ze een beklijvend verhaal dat je 100 jaar terug in de tijd flitst naar de concrete gevolgen van de eerste gifgasaanval in een grote oorlog, meer bepaald met chloorgas.

Net buiten Langemark, aan de grote Duitse begraafplaats, zien we vanaf de stopplaats met luisterzuil een opvallende, witte vlag ergens middenin een akker. Wat verder in het landschap wijst Lottegier naar een andere vlag, en nog een. Ze vormen een lijn in het midden van het landschap.

De vlaggen markeren de plaatsen vanaf waar in april 1915 de cilinders met chloorgas gelost werden aan de Duitse kant van de frontlijn. Er stond een lichte noordoostenwind die het gas langzaam richting vijand dreef.

Aan de getuigeniszuil horen we een Duitse getuige van toen beschrijven wat er daarna gebeurde. "Nadat het gas gelost was, begonnen ze (de vijand) als razenden te schieten. Een tijdje later werd alles stil." De man trok mee de frontlijn over en wat hij daar zag, grensde aan het onbeschrijflijke. "Wat we daar aantroffen, was niets anders dan de totale dood. Alles, alles was dood."

Duizenden geallieerde strijders, onder wie veel Franse troepen, sneuvelden, net als burgers die achter de frontlijn woonden. De eerste aanval had de grootste impact, want daarna werden al snel gasmaskers ingezet. De geallieerden zouden overigens relatief snel daarna zelf het wapen inzetten. Het eigenaardige aan het verhaal is dat de Duitsers die eerste verrassing niet of nauwelijks hebben uitgebuit.

We passeren wat verder langs het Canadese monument, the Brooding Soldier, ter ere van de vele Canadezen die sneuvelden in gevechten na de eerste gasaanval. De man laat zijn armen rusten op zijn wapen, dat zwijgt, en kijkt peinzend over de vlakte waar ooit de giftige dodelijke wolken over dreven.

Na Sint-Juliaan wordt de route erg schilderachtig. De open velden brengen een gevoel van weidsheid. De wind blaast en we steken een tandje bij, maar kunnen vrij naar adem happen: de tragedie is inmiddels 100 jaar geleden en nu hangt er bijwijlen veeleer een gezonde boerenlucht, van mest, paarden en koeien.

"Vetkuikens en legkippen te koop" is te lezen langs de weg. Dit is het echte West-Vlaamse platteland van de Westhoek, al is het zicht op Ieper nooit ver weg.

We naderen de Ypres Salient (Ieperboog) en ook daar weer is een visuele markeringslijn aangebracht. Nieuw geplante boompjes tonen waar exact de Duitse frontlijn (met rode omranding) en die van de westelijke troepen (boompjes met blauwe omranding) zich bevonden, en visualiseert hoe dicht die bij elkaar lagen.

"Dit is het mooie aan de route," zegt Stephen Lodewyck. "Je hebt de luisterzuilen, de witte vlaggen, de rijen bomen: die verschillende aspecten maken voor de fietser heel tastbaar en concreet hoe het zich hier allemaal afspeelde."

We parkeren de fietsen aan het gemeentehuis van Langemark-Poelkapelle. De indrukken zijn nog vers: het rustgevende landschap staat in contrast met wat zich hier 100 jaar terug afspeelde. Ik moet denken aan de woorden van Lodewyck: "De fietsroute is de perfecte manier om beweging te combineren met cultuur en geschiedenis." Een alternatief voor het museum waarbij je zelf het bewuste terrein (letterlijk) verkent.

Voor de gemeente breken belangrijke tijden aan. "Dit is voor ons de kans om eens uit de schaduw van Ieper te treden", knipoogt Lottegier. De fietsroute is overigens niet het enige evenement om de eerste gasaanvallen te herdenken.

Er is een brede culturele waaier uitgewerkt, met onder andere ook een kunstroute (Art Traces) met werken van ruim 30 kunstenaars op 25 locaties (foto onder) en een theatermonoloog (De Uitvinder) die het bizarre verhaal vertelt van de Joods-Duitse chemicus Fritz Haber, de uitvinder van onder andere kunstmest maar ook van het massavernietigingswapen chloorgas.

Voor meer informatie kunt u terecht bij de website van de gemeente Langemark-Poelkapelle. Overigens brengt ook het In Flanders Fieldsmuseum in Ieper een historische tentoonstelling over het tweede oorlogsjaar, met daarbij de gasaanvallen.

De fietsroute is 41 km lang met start en aankomst voor het gemeentehuis in Langemark. Ze is volledig bewegwijzerd met de typische zeshoekige bordjes (foto onder). Het licht glooiende landschap bevat geen zware hellingen. De officiële opening gebeurt deze namiddag in het gezelschap van ex-wielrenner Peter Farazijn en enkele plaatselijke notabelen. Westtoer werkte overigens nog diverse andere fiets- en ook autoroutes uit rond verschillende thema's van de Eerste Wereldoorlog.