Tegen een nieuwe beeldenstorm – Leo Neels

Naar aanleiding van de discussie over het verwijderen van standbeelden of straatnamen breekt onze mediawatcher Leo Neels een lans voor de vrijheid van meningsuiting. We moeten leren omgaan met meningen die we verwerpelijk vinden, stelt hij.
opinie
Leo Neels
Leo Neels was hoogleraar Communicatierecht bij KULeuven en UAntwerpen.. Hij is CEO van de denktank Itinera

Leo Neels was hoogleraar media- en communicatierecht KU Leuven en UAntwerpen.

Steden en gemeenten staan vol met standbeelden die heroïsche feiten gedenken. Vaak oorlogshandelingen, gebeurtenissen met religieuze betekenis of tijdstippen uit de geschiedenis. Er ontstaat, bij ons zoals elders, een beweging om sommige van die beelden te verwijderen, en dat is bij ons het geval met beelden die naar ons koloniaal verleden verwijzen (“Foute standbeelden wankelen op voetstuk”, DM 16/08).

Het lijdt geen twijfel dat die beelden ooit bedoeld waren als hulde aan de weldaden van de koloniale autoriteiten, maar ze zijn vandaag vooral een reminiscentie aan wandaden van de koloniale bezetters en slavernij. Degenen die ze weg willen beroepen zich daarop om ze uit het straatbeeld te verwijderen. In termen van uitingsvrijheid is dat censuur; en al onze inzichten inzake vrijheid van meningsuiting verzetten zich tegen censuur – nieuwe zowel als oude.

Het verkeerde en het juiste debat

Dat is niet het geval omdat degenen die de beelden willen behouden voor racisme zouden zijn, of wandaden uit het verleden willen verdoezelen en huldigen. Vaak wordt het debat zo gevoerd, en dat is de verkeerde manier om ermee om te gaan.

We hebben sedert 2012 in Mechelen, met het nieuwe museum aan de Dossinkazerne in Mechelen een indrukwekkend voorbeeld van een serene en hoogstaande aanpak: een beklijvende herinnering aan de wreedheden van het naziregime die gekaderd is in een moderne context van bescherming van de mensenrechten. Indrukwekkend. Het Afrikamuseum in Tervuren wordt op dezelfde wijze aangepakt. Veelbelovend.

Het is niet doenbaar om naast elk standbeeld in een stad of gemeente zo’n museum te bouwen, maar we kunnen wel leren om beter met onze eigen historie om te gaan dan om de herinneringen eraan te slopen. Dat is een zwaktebod dat de moderne inzichten in mensenrechten negeert en er haaks op staat. De progressieve opiniemakers hoeden zich er beter voor om niet de nieuwe censoren te worden. Opbergen, zulke censuurplannen!

Tolerantie houdt omgang in met verwerpelijke meningen

Dat is juist beter, omdat uitingsvrijheid in politieke zaken extreem breed beschermd moet worden, en beperkingen heel streng worden beoordeeld. Brede uitingsvrijheid betekent dat we moeten leren accepteren dat er uitingen zijn die ons uit ons evenwicht brengen, storen of choqueren: dát is juist pluralisme, tolerantie en breeddenkendheid - leren omgaan met uitingen die we verwerpelijk vinden. Zonder zulke tolerantie is er geen democratische samenleving mogelijk.

Je eigen mening verkondigen is het makkelijke stuk van uitingsvrijheid, een mening aanhoren waarmee je het eens bent is ook aangenaam. Maar uitingsvrijheid gaat nu juist over die andere meningen waarmee we het heel grondig oneens zijn.

De kern van uitingsvrijheid is dus dat we beschikken over een groot incasseringsvermogen tegenover opinies die we verschrikkelijk vinden. Soms, maar zelden, worden zulke uitingen verboden; bij ons is dat het geval met de vergoelijking van de genocide tijdens de Tweede Wereldoorlog door het nationaal-socialistisch regime, de zgn. negationismewet.

Symbolen hebben vaak een dubbele betekenis

In Hongarije was het dragen van de rode ster strafbaar gesteld. Toch werd de veroordeling van een Hongaars politicus die de ster droeg strijdig geacht met de uitingsvrijheid; het geval wil dat hij sprak op een plein waarop de autoriteiten een standbeeld van Karl Marx hadden laten verwijderen.

Een totaal verbod van het oude symbool van de communistische partij houdt, aldus het mensenrechtenhof, ook het risico in dat het gebruik in andere context ook niet meer mogelijk is. Immers, de ster is ook het symbool van de internationale arbeidersbeweging en haar streven naar een faire samenleving; verschillende wettelijke politieke partijen in lidstaten die het Europees mensenrechtenverdrag hebben goedgekeurd, voeren dat symbool ook. De omstandigheid dat men mogelijk de ster zou kunnen hergebruiken voor de promotie van de totalitaire communistische ideologie, volstaat niet om ze totaal te verbieden. De politicus die ze droeg had geen enkele totalitaire ambitie en vertegenwoordigde een toegelaten politieke partij, dan kan men dat niet gelijkstellen met totalitaire propaganda.

AP1991

Correct leren omgaan met diepe wonden

Het Hof voegt eraan toe dat het goed begrijpt dat de systematische terreur door de oude communistische partij een diepe wonde had geslagen in het hart en de ziel van Europa, en dat de vertoning van dit symbool sommige nabestaanden van slachtoffers van die terreur diep kon treffen, en zij het dragen ervan als respectloos ervaren.

Geen dictaat van publieke gevoelens

Toch, aldus het Hof, volstaan zulke gevoelens, hoe begrijpelijk ze ook zijn, niet om de uitingsvrijheid te beperken. Een dictaat van een publiek gevoelen – dat reëel of imaginair kan zijn – volstaat niet in een democratische samenleving om uitingen te verbieden. Immers, de samenleving moet ook dan redelijk blijven in haar beoordeling: in dit geval was er geen enkele reden voor een rationele angst dat die man het totalitaire regime opnieuw wilde installeren.

Een meningsuiting enkel en alleen verbieden omdat omstanders er negatief op zouden kunnen reageren is een dilemma voor autoriteiten, bekend als the heckler’s veto. Daar mogen we niet te snel op ingaan, aldus het Hof.

Er is geen goede censuur

We kunnen dus ook leren om symbolen die negatieve gevoelens oproepen, een andere connotatie te geven in onze samenleving. De herinnering aan kolonialisme kan ook een mooie herinnering worden aan de omstandigheid dat we dat achter ons konden laten en hebben omgezet in ontwikkelingssamenwerking, slavernij werd vervangen door gelijkheidsinzicht en strijd tegen racisme en discriminatie.

De symbolische beelden voor het ene kunnen de symbolen worden van het andere, van de vooruitgang die we moesten en konden boeken. Dát is de kern van de democratische samenleving.

En het verantwoordt waarom het absoluut aanbeveling verdient al die beelden keurig te laten staan en ze aan te wenden met een referentiekader van moderne waarden en normen, en van de snelheid waarmee we die kunnen aantasten of verliezen, onder meer door te snel naar het censuurwapen te grijpen.

VRT Nieuws wil op deredactie.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Meest gelezen