Worden Zuma en het ANC meegezogen in dezelfde draaikolk? - Siel Van der Donckt

Siel Van der Donckt is een gewezen vrt-journaliste die Zuid-Afrika al volgt sinds de jaren 80; zij was één van de weinigen die Nelson Mandela bij zijn vrijlating in 1990 kon interviewen.

Dinsdag 8 augustus 2017 moest ‘the watershed’, het keerpunt, worden voor Zuid-Afrika: want die dag zou het Zuid-Afrikaanse parlement voor het eerst met een geheime stemming beslissen over het lot van president Jakob Zuma. Maar de motie van wantrouwen haalde het niet: wellicht stemden er 26 parlementsleden van het regerende ANC, mee met de oppositie tégen Zuma, en 9 anderen onthielden zich, maar er waren minsten 50 stemmen nodig van de 249 ANC-verkozenen om Zuma te dwingen tot opstappen.

Voor veel waarnemers is dit de laatste slag die Zuma nog kon thuishalen, maar wankelen doet hij.

En de kernvraag is: hoe overleeft het Afrikaans Nationaal Congres deze verscheurende strijd?

De nu 75-jarige Jakob Zuma wordt niet voor niets ‘the Surviver’ genoemd, de overlever.

Geboren in een zeer arm milieu, sluit hij zich als 17-jarige aan bij de anti-apartheidsbeweging ANC. Hij wordt lid van de communistische partij SACP en gaat in 1962 bij de gewapende vleugel van het ANC. Kort daarna wordt Zuma gearresteerd en veroordeeld tot 10 jaar cel op Robbeneiland, waar Nelson Mandela levenslang uitzit. Later in de jaren 70 leert Zuma in ballingschap Thabo Mbeki kennen. Wanneer die, in 1999, de bejaarde Nelson Mandela opvolgt als staatshoofd, wordt Zuma zijn vice-president.

Zuma is dan al erg populair, vooral in KwaZulu-Natal, zijn geboortestreek: een charismatische leider en kleurrijke figuur. Maar ook bij de leiding van het ANC krijgt hij veel krediet omdat hij in 1990, na de vrijlating van Mandela, een centrale rol heeft gespeeld in de beëindiging van het politieke geweld tussen aanhangers van de Inkatha-partij en het ANC in Natal. Dat verklaart ook wellicht waarom hij zolang telkens weer de steun krijgt van de ANC-top…

Nochtans komt Zuma al vrij snel in opspraak:

In 2005 komt er een onderzoek naar verregaande zelfverrijking via zijn erg omstreden vriend en financieel adviseur, Schabir Schaik. Die wordt tot 15 jaar cel veroordeeld voor zijn bemiddeling bij een grote wapendeal waarbij diverse topfiguren van het ANC zouden zijn betaald door wapenproducenten.

Zuma zelf ontspringt de dans, maar een resem aanklachten wegens corruptie zal later opnieuw tegen hem worden voortgezet, al heeft hij tot op heden telkens respijt gekregen dankzij procedurekwesties en vertragingsmaneuvers.

Toch kost de affaire Schaik hem in 2005 zijn job: president Thabo Mbeki dwingt hem tot ontslag als vice-president.

Bovendien komt Zuma eind 2005 nog méér in opspraak nadat hij beschuldigd wordt van verkrachting van de dochter van een familievriend. Hij ontkent en stelt dat de vrouw had ingestemd.

Extra controverse ontstaat als blijkt dat Zuma seks had met de HIV-positieve vrouw zonder condoom, en daar als uitleg bij geeft ‘dat hij zijn voorzorgen had genomen door achteraf grondig te douchen’…

Deze verklaring van Zuma, die dan uitgerekend aan het hoofd staat van de Nationale Aids Council, wordt alom veroordeeld als ‘totaal onverantwoord’, ook door de rechter. Maar die spreekt hem wel vrij van verkrachting wegens twijfel.

Zuma wordt dus vrijgesproken in de verkrachtingszaak en hij slaat politiek terug: binnen de linkervleugel van het ANC en bij de aanverwante vakbond Cosatu (Congress of South African Trade Unions) heeft hij nog altijd veel aanhang en daar groeit de kritiek op het ‘marktgerichte beleid’ van Mbeki. Bij de verkiezing van een nieuwe ANC-voorzitter in december 2007 verslaat hij Mbeki en wordt Zuma dus automatisch zelf de nieuwe presidentskandidaat van de partij voor de volgende verkiezingen in 2009.

In september 2008 is de anti-Mbeki stemming binnen het ANC zo ver opgedreven, dat het Nationaal Bestuurscomité van de partij ‘hem niet langer geschikt acht om Zuid-Afrika te besturen’. Mbeki gooit de handdoek in de ring en treedt zelf af, liever dan een stemming in het parlement af te wachten. Daarop duidt het ANC de ondervoorzitter van de partij, Kgalema Motlanthe, aan als interimpresident tot aan de verkiezingen in mei 2009.

En zoals verwacht wint het ANC die opnieuw en dus wordt Jacob Zuma president van Zuid-Afrika.

Aanvankelijk verklaart Zuma dat hij het liefst maar één termijn wil doen, maar in 2014 blijkt hij opnieuw kandidaat voor het ANC-voorzitterschap en als president. Nochtans heeft hij in 2013 een nieuw schandaal het hoofd moeten bieden: de Nkandla-affaire.

Nkandla is Zuma’s geboortedorp waar hij zijn buitenverblijf heeft. Van zodra hij president wordt, laat hij er grootse uitbreidings- en verbeteringswerken uitvoeren met belastinggeld. Zogenaamd om de veiligheid te verbeteren, maar de uitgaven swingen zodanig de pan uit, dat de Public Protector, de Zuid-Afrikaanse hoge ambtenaar die moet toezien op het goed functioneren van de rechtsstaat, het dossier laat onderzoeken en besluit dat Zuma een fors deel moet terugstorten in de staatskas. Wat hij uiteindelijk ook doet, na lang getouwtrek.

Vanaf dan neemt de kritiek op president Zuma gestaag toe. De onvrede over de blijvende armoede bij grote delen van de zwarte bevolking wordt opgepikt door scheurpartijen als de Economic Freedom Fighters van Julius Malema, zelf voordien leider van de ANC Youth League, en hevig Zumasupporter.

EFF en de grootste oppositiepartij, de Democratic Alliance, leggen Zuma in het parlement het vuur aan de schenen. Diverse moties van wantrouwen worden keer op keer ingediend, maar gezien het overwicht van het ANC, raken die meestal niet eens op de parlementaire agenda of worden ze gewoon weggestemd meerderheid tegen minderheid.

Toch wordt Zuma meer en meer een splijtzwam voor zijn eigen partij. Als het op stemmen aankomt, sluiten de ANC-parlementsleden wel nog de rangen, maar intern zwelt de kritiek aan. Na de Nkandla-affaire vraagt een groep ANC-veteranen en vooraanstaande Zuid-Afrikanen om het aftreden van Zuma. De Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken stelt ‘dat Zuma alle moreel gezag verloren heeft’.

De verdeeldheid in het ANC komt pas echt aan de oppervlakte als Zuma beschuldigd wordt van het systematisch bevoordelien van de Gupta’s, een rijke Indische familie die zakelijke banden heeft met verscheidene familieleden van Zuma, onder andere zijn zoon Duduzane.

De Gupta’s zijn actief in zeer veel sectoren: mijnen (goud, uranium, platina, steenkool, diamanten), energie, computers, spoorwegen, luchtvaart, wapenhandel, media… Ze ontkennen dat ze enig voordeel halen uit hun vriendschappelijke band met de Zuma’s en de president spreekt tegen dat hij zich door de Guptafamilie ‘ongepast laat beïnvloeden’.

Maar allerlei onregelmatigheden komen aan het licht, onder ander door een intensieve samenwerking van verscheidene onafhankelijke media in Zuid-Afrika die de ‘Gupta-Leaks’ publiceren. Het gaat over voordelige overheidscontracten voor Guptabedrijven, Gupta-adviseurs die een topbenoeming krijgen in ministeriële kabinetten, de alom gewaardeerde minister van financiën Nene, die zich verzet tegen belangrijke deals en projecten van de Guptafamilie, wordt ontslagen en vervangen door een onervaren politicus, die later ook nauwe banden blijkt te hebben met de Gupta’s… The Gupta’s zouden, verwijzend naar hun hoge connecties, zelfs ministerposten hebben beloofd aan minstens twee politici, telkens in ruil voor steun aan hun belangen.

Opnieuw start de Public Protector een onderzoek en in 2016 volgt de vernietigende conclusie: alles wijst erop dat er sprake is van een ‘State Capture’, een gijzeling van de staat, zeg maar beïnvloeding van het regeringsbeleid door niet-verkozenen, die daarmee hun eigen privé-belangen willen dienen. Het rapport verschijnt begin november 2016, ondanks pogingen van Zuma om dit juridisch te beletten. Het beveelt aan dat er een juridische onderzoekscommissie wordt opgericht om alle banden tussen de Zuma’s en de Gupta’s grondig in kaart te brengen en het onderzoeksrapport moet dan binnen de 180 dagen worden gepubliceerd.

Tot op vandaag is er van zo’n onderzoek is nog altijd geen sprake.

Maar de kritiek binnen en buiten het ANC neemt met de dag toe. Enkele vooraanstaande ANC-ministers, Pravin Gordhan (financiën) en Derek Hanekom (toerisme), die Zuma oproepen om af te treden, worden prompt de laan uitgestuurd. De Zuid-Afrikaanse Rand keldert en de financiële en economische imagoschade zijn nog nauwelijks te overzien.

De vakbond Cosatu en de communistische partij nemen afstand van hun bondgenoot ANC. Maar de ‘top van 6’ rond Zuma, geeft geen krimp. Veel lokale ANC-politici en ook parlementsleden morren, maar de meesten zijn bang om openlijk uit te komen voor hun afkeer van Zuma, niet alleen uit angst voor carrièreschade, maar ook uit fysieke angst. Want die ene moedige vrouwelijke ANC–verkozene uit KwaZulu-Natal, Makosi Khoza krijgt in juli prompt doodsbedreigingen nadat ze openlijk president Zuma had opgeroepen om op te stappen.

Dat alleen al toont aan hoe verregaand het politiek klimaat in Zuid-Afrika is aangetast door de malaise rond Zuma. Toch lijkt met de laatste, geheime stemming de ban gebroken, en de tegenwind voor de president zal niet meer gaan liggen.

Het is al eerder geschreven: Zuma is als een kat met negen levens, die altijd weer terugkomt, zoals in het oude Afrikanerliedje. Maar dat betekent dat hij nu – na 8 verworpen moties van wantrouwen – aan zijn laatste leven toe is.

In december kiest het ANC een nieuwe partijvoorzitter, die dan automatisch ook de presidentskandidaat van het ANC wordt bij de volgende verkiezingen in mei 2019. Twee kandidaat-opvolgers zijn al bekend: Zuma’s ex-vrouw, Nkosazana Dlamini-Zuma, die de voorkeur heeft van de ANC-top, en, Cyril Ramaphosa, de huidige vice-president, die zijn verzet tegen Zuma steeds duidelijker manifesteert.

Of Ramaphosa een kans maakt, is verre van zeker; hij is een bekwaam bestuurder, maar omstreden, omdat hij als ex-vakbondsman is overgestapt naar het bedrijfsleven en daar fortuin heeft gemaakt.

Nkosazana Dlamini-Zuma heeft ervaring als minister en als voorzitster van de Afrikaanse Unie, maar velen verdenken er Zuma van dat hij via haar hoopt buiten schot te blijven voor de corruptievervolging die hem nog altijd boven het hoofd hangt, nà zijn presidentschap.

Maar het wordt de vraag of het ANC, nog wel een meerderheid haalt in 2019? Want als Zuma nog ruim anderhalf jaar blijft zitten, alsof er niks aan de hand is, en de ANC-top hem hardnekkig blijft verdedigen, dan zal de hele partij in de klappen delen.

Voor vele ANC-ers is er lange tijd maar één optie geweest: de rangen sluiten, wij tegen zij. De anti-apartheidsbeweging heeft het destijds op die manier overleefd, maar nu bestaat die beweging niet meer, het is een politieke partij-aan-de-macht geworden, die al sinds 1994 de lakens uitdeelt in Zuid-Afrika. En helaas wordt dat te vaak vertaald als ‘de gunsten en de postjes verdelen’, in plaats van het algemeen belang dienen.

Maar er is zeker hoop op een beter beleid in Zuid-Afrika. Die hoop ligt bij de kerngroep van echte democraten, verkozenen in diverse partijen, die willen blijven gaan voor de ‘Rainbow Nation’; en bij al diegenen die kritisch willen blijven toezien op die politiek: en dat zijn de sterke ‘grassroots organisations’ vergelijkbaar met ons ‘middenveld’, de onafhankelijke rechters en de onafhankelijke kwaliteitspers.

VRT Nieuws wil op deredactie.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.