Professoren betogen tegen Donald Trump - Pauwels/Van Goethem

Caroline Pauwels is rector aan de VUB.

Herman Van Goethem is rector aan UAntwerpen.

Vandaag komen overal in de Verenigde Staten, maar ook in Europa, wetenschappers op straat voor hun wetenschappelijke vrijheid. Wetenschappers houden meestal niet zo van marsen: hun wereld is die van het debat op basis van feiten en argumenten, niet die waarin je in de pas achter slogans aanloopt.

Als ze vandaag toch de straat op gaan, dan is dat omdat ze het beleid van de Amerikaanse president Trump als een bedreiging ervaren. Wetenschappers in overheidsdienst kunnen worden gemuilkorfd, wetenschappelijk onderzoek over klimaatsopwarming en vaccinatie moet plaatsmaken voor onjuiste "alternatieve" waarheden. Deze tendensen zijn ook dichter bij huis, in landen als Polen en Hongarije, merkbaar.

Wetenschappelijke vrijheid hangt samen met de opmars van de rede in de achttiende eeuw. Hoewel historisch ingebed in de westerse wereld, is de wetenschappelijke vrijheid universeel van aard en roeping.

In essentie gaat het om de vrijheid van de zoekende en twijfelende mens, die door speculatie en observatie voor zichzelf begint te denken, los van traditie of geloofsoverdracht. Die zoekende houding breekt wetenschappers soms zuur op. Een onderzoeksvraag kan zekerheden onderuithalen en storende feiten aan het licht brengen. Wetenschappelijk onderzoek is onvoorspelbaar.

Soms roept het fundamentele vragen van sociale, ethische of juridische aard op. De resultaten kunnen worden misbruikt. Soms dwalen wetenschappers en soms vordert de wetenschap door toevalstreffers eerder dan door systematisch en gestaafd onderzoekswerk.

Dat alles maakt wetenschap fragiel. Fragiel voor economische en financiële druk, fragiel voor politieke manipulatie. Dat wetenschappers verantwoording moeten afleggen is evident, dat ze aan banden moeten worden gelegd is dat niet.

Is het vandaag nog mogelijk om het ondenkbare te denken of om onderzoeksresultaten, hoe storend ook, vrijelijk kenbaar te maken? Ook in de democratische landen staat vandaag de vrijheid van onderzoek onder druk.

Zo schuiven overheden in groeiende mate de financiering van onderzoek door naar de bedrijven. Het aandeel van gericht onderzoek in de overheidsfinanciering neemt overal toe, ten koste van het meer speculatieve en het weinig rendabele onderzoek.

Toegepast onderzoek is uiteraard van grote waarde, maar dat is fundamenteel onderzoek ook. Onderzoek dat niet onmiddellijk zijn nut kan bewijzen is vaak toch bijzonder belangrijk. En daarom kan die financiering door bedrijven altijd slechts complementair, maar nooit vervangend zijn.

Er is ook het gevaar van de op zichzelf draaiende financieringsmechanismen. Die hebben ongewenste neveneffecten zoals zelfbevestiging, gebrek aan diepgang, wetenschappelijke onnauwkeurigheid, en het in ergste geval zelfs wetenschappelijke fraude. Het doorgedreven competitieve denken levert niet altijd goede wetenschap op.

In het voormalige Oostblok zien we sinds enkele jaren een toenemende tendens om onderzoek te muilkorven en te plooien naar de wensen van de machthebbers. Zo wil de conservatieve Poolse regering het nieuwe historische museum in Gdansk ombuigen tot een instrument van eenzijdige propaganda, terwijl overheid en onderwijs het medeplichtige antisemitisme onder de Poolse bevolking tijdens de nazi-bezetting (cf. Jan Grabowski, Hunt for the Jews) ook steeds meer ontkennen.

Zoiets heeft uiteraard een grote weerslag op de persvrijheid, omdat bepaalde stellingen en opinies ook strafbaar worden. Hongarije heeft het al even moeilijk met zijn historische verleden. Bovendien wil premier Orban een internationaal gereputeerde universiteit sluiten, omdat die niet op de lijn van de regering zit.

In Turkije is de situatie met universiteiten, onderzoek en politiek nog veel erger, het land lijkt wel finaal weg te glijden.

Wetenschap dreigt te worden overgeleverd aan gevoelens en politieke sentimenten: het staat me niet aan, dus ik negeer het. Wetenschapsbeleid impliceert dan uiteindelijk het verbieden en bestraffen van wat niet aanstaat, terwijl vrolijk alternatieve facts de wereld worden ingestuurd.

Nu al transfereren de Amerikaanse wetenschappers hun data over klimaatverandering naar Europa, uit vrees dat Trumps ontkenning ook tot het verdwijnen van noodzakelijk wetenschappelijk bronnenmateriaal kan leiden.

Een maatschappij die haar onderwijs en onderzoek niet meer ernstig neemt, beweegt zich op de rand van de afgrond. Europa moet als bakermat van universitas pal voor haar universiteiten staan. Vrijheid van onderzoek is essentieel.