De democratie mag zichzelf beschermen met een spreekverbod
Hoogleraar Leo Neels is Algemeen Directeur van Itinera. Co-auteur (met Tinneke Beeckman, Marc De Vos en Ivan van de Cloot) van De verlichting uit evenwicht? Over waarden en normen, vrije meningsuiting en dominante religies, Van Halewyck/Itinera 2016.
Spreekverbod is de uitzondering, nooit de regel. Het best heb je immers zo veel mogelijk "meningen" ("uitingen" in het juridisch vakjargon), zelfs van misplaatste of omstreden opinies: je kan altijd antwoorden met je eigen argumenten.
Méér vrije uitingen zijn het betere antwoord op onwenselijke uitingen. Er kunnen echter uitzonderlijke omstandigheden zijn die een spreekverbod rechtvaardigen.
Verstoring van de orde
Burgemeesters moeten de openbare orde en veiligheid handhaven. Indien manifestaties op aantoonbare wijze aanleiding zouden kunnen geven tot ordeverstoring of geweld, kunnen die manifestaties en vergaderingen ook preventief worden verboden.
Elke burgemeester is bevoegd en kan dat, als lokale autoriteit, ook het beste beoordelen.
Vrij verkeer: ook voor ministers?
Binnen de Europese Unie geldt vrij verkeer van personen, maar bezoeken van regeringsleden zijn bijzonder geregeld. Landen houden elkaar op de hoogte van zulke bezoeken.
Daarbij kan natuurlijk niet gejokt worden over de motieven, de doelstellingen en de praktische aspecten van het bezoek. Dit zijn regels uit de diplomatie. En landen mogen beperkingen opleggen aan het vrije verkeer van regeringsleden van andere landen, dat is vaste rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie.
Turkije kan dus niet beslissen zelf of en wanneer zijn ministers in Nederland of België komen, het laatste woord ligt bij de staat waarnaar men als buitenlandse minister wil reizen, in dit geval Nederland of België.
Wat bij misbruik?
Maar wat als iemand eigenlijk de bedoeling heeft om mensenrechten van anderen te beperken? Mag iemand zich beroepen op zijn vrijheid van meningsuiting of van vergadering, als die persoon het gebruik van rechten en vrijheden wil vernietigen of verminderen?
Die vraag wordt geregeld in de misbruikbepaling uit de Europese Conventie voor de Rechten van de Mens (art. 17).
Indien een Turks regeringslid hier wil komen spreken om bij te dragen tot de afbraak van de Turkse rechtsstaat, dan is het legitiem om hem een spreekverbod op te leggen.
Want het is makkelijk aantoonbaar dat Turkije, dat reeds een dubieuze rechtsstaat was, met het referendum de definitieve stap zet naar een dictatuur onder leiding van president Erdogan.
De omstandigheid dat niet minder dan 80.000 personen – journalisten, magistraten, oppositieleden, academici, … - aangehouden zijn, en dat veel kranten, omroepen en universiteiten werden gesloten, wijst al in die richting.
Met het referendum wil de Turkse president de laatste stap van de opheffing van de rechtsstaat zetten:
- geen verantwoordingsplicht meer voor de uitvoerende macht,
- willekeur in zijn beslissingen,
- en opheffing van de checks and balances.
Die checks and balances zijn de essentie van een rechtsstaat, samen met de waarborg voor rechten en vrijheden voor àlle burgers.
De Europese Unie stond al kritisch tegenover Turkije, dat zijn moderne rechtsstaat systematisch afbouwt. Ook de Raad van Europa heeft die analyse al gemaakt, en vele gereputeerde niet-gouvernementele organisaties.
Totalitaire presidentiële plannen
Tegen die achtergrond is het in overeenstemming met een regime van rechten en vrijheden om het vergader- en spreekrecht van politici die propaganda willen maken voor deze laatste stap van de stopzetting van de rechtsstaat in Turkije, te beperken.
We moeten daar lucide in zijn: dat is niet strijdig met de liberale beginselen van universele mensenrechten, maar werd onvermijdelijk door de tragische toestand van de Turkse rechtsstaat en zijn totalitaire presidentiële plannen.
Je móét in een samenleving kunnen voorkomen dat ideeën die de afbraak inhouden van de rechtsstaat en universele mensenrechten, zouden worden verspreid met een beroep op diezelfde rechten en vrijheden.
Het siert de Turkse bevolking in Turkije dat zij, voor zover bekend, niet geneigd is om het grondwettelijk referendum aan een meerderheid te helpen. Het zou de Turkse Belgen – die hun eigen toekomst toch in België organiseren – ook sieren om níét aan de propaganda voor dit referendum mee te werken.
En onze autoriteiten moeten bedachtzaam waken over de rechtsstaat hier, en die verdedigen zonder de rechten en vrijheden op te heffen.
Turkije plaatst ons voor een van die uitzonderlijke situaties waarin een beroep op art. 17 EVRM onvermijdelijk is.