Trump, Merkel en het grensdebat in Vlaanderen - Bram De Ridder

Bram De Ridder is als visiting scholar verbonden aan Harvard University (VS) en werkt als postdoctoraal onderzoeker in het team transregionale geschiedenis van de Leuvense Faculteit Letteren.

Grenzen zijn terug van weggeweest. En hoe. Door de recente executive orders van Donald Trump worden grenzen overal ter wereld opnieuw bediscussieerd. Maar de tendens is er al langer en wereldwijd nemen politici steeds openlijker stelling in het debat. In Vlaanderen gaat het dan vooral om discussies over de opvang en repatriëring van migranten, over het invoeren van grenscontroles in het kader van terreurbestrijding en over de gevolgen van de brexit voor onze Kanaaltrafiek. Maar het wereldwijde grensdebat gaat veel breder: de beleidskeuzes omtrent territoriale scheidslijnen zullen de toekomstige wereldorde mee vorm geven.

Het politieke topoverleg van de afgelopen dagen illustreert dat. Tijdens een in de VS vaak aangehaald telefoongesprek bespraken Trump en bondskanselier Angela Merkel het tijdelijke sluiten van de Amerikaanse grenzen voor bepaalde nationaliteiten. Maar het contrast tussen beide wereldleiders was al eerder duidelijk. Uit twee van hun meest recente toespraken bleek al hoezeer hun ideologische en praktische visies uit elkaar lopen. Aan de ene kant staat een ‘Trumpiaans’ model gestoeld op isolatie en het nationaal belang, aan de andere kant is er de ‘Merkeliaanse’ visie van verbondenheid en multilateralisme. En ook onze Vlaamse politici moeten zich steeds meer tegenover deze twee ideeën positioneren.

Tijdens zijn inauguratiespeech verwees Donald Trump expliciet en omstandig naar het belang van territoriale grenzen. Bij het inktzwarte beeld dat hij van de toestand van Amerika schetste, duidde hij namelijk een duidelijke schuldige aan: de buitenlandse naties die hebben geprofiteerd van het lakse Amerikaanse grensbeleid.

De bewoording waarmee de nieuwe president ‘open’ grenzen problematiseerde was – zoals ondertussen gebruikelijk – bijzonder agressief. De buitenlandse industrie heeft zich verrijkt op de kap van de Amerikaanse fabrieken. De Verenigde Staten bewaakten niet hun eigen grenzen maar die van andere naties. Miljarden zijn overzees geïnvesteerd terwijl de Amerikaanse infrastructuur verwaarloosd werd. De weelde van de middenklasse werd uit de huizen van de Amerikanen gerukt en over de hele wereld herverdeeld. Met dit grensbeeld moeten Europa en de wereld zich weinig illusies maken. Volgens Trump zijn we allemaal buitenlandse profiteurs.

De oplossing om dit profitariaat terug te dringen is voor de nieuwe president klaar en duidelijk, en vormt een van de weinige beleidsthema’s waarin hij consistente verklaringen heeft afgelegd. In de woorden van Trump moet het Amerikaanse volk “zijn grenzen beschermen tegen de schade aangericht door landen die onze producten maken, onze bedrijven stelen en onze jobs vernietigen. Bescherming zal leiden tot grote welvaart en sterkte. […] We zullen onze grenzen terugbrengen.” De recente executive orders betreffende de trans-Pacifische handel, de grensmuur en het reisverbod vormen gewoon de eerste stap in het naleven van die belofte.

Tegenover het Trumpiaanse model staan de ideeën van Angela Merkel. De bondskanselier is een belangrijke figuur in het globale grensdebat geworden door haar “wir schaffen das” -uitspraak, maar ook haar huidige standpunten zijn bijzonder verhelderend.

Deze werden in het bijzonder geïllustreerd in haar bedankingsspeech voor het recent uitgereikte Brussels-Leuvense eredoctoraat. In deze speech was de eerste referentie naar grenzen een expliciet positieve. De Belgisch-Duitse grens is volgens Merkel een regio waar beide landen als goede buren samenwerken. Verder stelde ze dat de drie grootste verwezenlijkingen van Europa direct verbonden zijn met de omgang met grenzen: de mogelijkheid tot vrij reizen op het continent, de eenheidsmunt als grensoverschrijdende verbinding en de studentenuitwisselingen via het Erasmus-programma.

Het was echter haar stellingname aangaande de Europese buitengrenzen die het meest opviel. In een eerste beweging pleitte de bondskanselier voor het collectief ingrijpen in de Europese grensregio’s. Een dergelijk actief buitenlandbeleid is volgens haar nodig omdat Europa niet op anderen mag rekenen om problemen in zijn nabijheid aan te pakken. In tweede instantie maakte Merkel duidelijk dat het beheer van de Europese grenzen een collectieve aanpak vereist en dat dit drie andere dingen noodzakelijk maakt: een gelijke verdelingen van de lasten; het efficiënt gebruik maken van alle beschikbare middelen; en een duidelijke communicatie over de geboekte Europese resultaten. Zeker wat dat laatste betrof liet ze weinig aan de verbeelding over: het recent opgerichte Europese grensagentschap is voor haar “een echte oplossing”, tot stand gebracht door het Europese Parlement, de Europese Commissie en de Europese Raad.

Samengevat gaat Trump ervan uit dat grenzen enkel in ‘gesloten toestand’ de burger beschermen tegen de profiterende buitenwereld, terwijl we in de visie van Angela Merkel onze grenzen collectief dienen te beheren en we hen zo veel mogelijk ‘open’ moeten laten om ons volle potentieel te benutten.

Ook in politiek Vlaanderen sijpelt het contrast tussen de beide visies steeds meer door. CD&V steunt Merkel door dik en dun, maar plaatst tegelijk geen fundamentele vraagtekens bij de strengere grenscontroles binnen en buiten Europa. Open VLD draagt vrijhandel zeer hoog in het vaandel. SP.A lanceerde haar ‘flinkse’ migratievoorstellen maar blijft met het thema worstelen. Groen en PVDA schieten regelmatig op de maatregelen en uitlatingen van diverse N-VA-mandatarissen, maar kunnen hun eigen voorstellen slechts in beperkte mate verduidelijken. En Vlaams Belang zit volledig op de lijn-Trump.

In dit hele spel blijft de N-VA echter de bepalende factor. De partij heeft zich het thema volledig toegeëigend en claimt de enige te zijn met zowel een duidelijke visie als haalbare oplossingen. Maar die positie staat in toenemende mate onder druk. Qua duidelijke, harde visie wordt de partij nu losjes voorbijgestreefd door het Trumpiaanse Vlaams Belang. En qua haalbare oplossingen oogt het parcours van Angela Merkel steeds beter, zeker omdat de N-VA niet helder kan aantonen dat ze op de Europese besluitvorming – die de partij herhaaldelijk bekritiseerde – heeft kunnen wegen.

De omgang van de partij met het eredoctoraat van Merkel toonde die gewrongen positie al aan: nadat diverse partijleden de eerdere kritiek op Merkels beleid herhaalden, zag Bart De Wever zich genoodzaakt om te verklaren dat de bondskanselier nu volledig de lijn van N-VA volgt. Ook wat betreft Trumps reisverbod nam de partij een tweeslachtige houding aan. De maatregel botste naar eigen zeggen met het rechtsgevoel van Jan Jambon, maar dat was niet voldoende om een echt kritische analyse te maken. De stellingen van Theo Francken waren even vaag: “Er is wat willekeur. Je kan je daar vragen bij stellen, maar het is wat het is." Waar de staatssecretaris anders niet om een stevige uitspraak verlegen zit, leek hij gisteren eerder geen standpunt te willen innemen.

Voor Vlaanderen/België liggen de sleutels van het grensbeleid dus nog steeds bij de N-VA. Wanneer ze geconfronteerd wordt met de felle debatten elders in de wereld, zal de N-VA dan voor de Trumpiaanse nadruk op protectionisme en isolatie kiezen of toch inzetten op het Merkeliaanse mantra van samenwerking en kanscreatie? Welke weg ze ook kiezen, de koers van onze Vlaamse politici zal steeds meer in het licht van deze twee contrasten worden bekeken.