Hoe politici geschiedenis willen herschrijven - Christophe Busch

Het nieuwe museum van de Tweede Wereldoorlog in Polen mag het zonlicht niet zien van de huidige Poolse regering. De partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) voert een actieve politiek van herinnering waarbij de geschiedenisles wordt gereduceerd tot Pools leed en Pools heroïsme. Er blijkt geen plaats voor een gelaagde Europese context. Polen blijkt alleen maar slachtoffers en helden te hebben gekend.
opinie
Opinie
AP1945

Christophe Busch is directeur van de Kazerne Dossin, museum over de Holocaust, in de vroegere Dossinkazerne in Mechelen.

Pools leed en heroïsme

Deze week bezochten honderden historici en journalisten de permanente tentoonstelling van het nieuwe Tweede Wereldoorlogsmuseum in Gdansk. Een bijzonder sterk museum op een belangrijk historische plaats. Gdansk was immers de havenstad waar die Tweede Wereldoorlog uitbrak op 1 september 1939 toen de Duitse Wehrmacht de douanekantoren binnenvielen.

Het historische narratief van de tentoonstelling sluit degelijk aan bij de laatste nieuwe inzichten in de Europese geschiedenis van de oorlog tussen 1939 en 1945, en werd vormgegeven door een internationale adviesraad van tientallen gerenommeerde historici en museumspecialisten, onder leiding van de Britse geschiedkundige Norman Davies.

Deze Europese benadering botst nu echter met het gewijzigde politieke landschap in Polen. De populistisch-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) ijvert voor een nauwer Pools perspectief die de traditionele katholieke en patriottische waarden weerspiegelen van het roemrijke Polen.

De minister van Cultuur, Piotr Glinski, wil daarbij het museum fusioneren met een nog te bouwen museum nabij Gdansk om greep te krijgen op de instelling en de huidige directeur, professor Pawel Machcewicz, opzij te schuiven.

Dinsdag keurde het Hooggerechtshof de fusie goed, waardoor men zich de vraag kan stellen of het museum hoegenaamd zal opengaan eind volgende maand.

Verschuivende referentiekaders

In een reactie op deze gebeurtenissen schreven meer dan 200 westerse historici een open brief naar de minister dat het sluiten van dit museum "een groot en ongezien onrecht zou zijn binnen de westerse democratische wereld".

Ze klagen daarbij de keuze aan van partijleider Jaroslaw Kaczynski (PiS) om via een "geschiedkundig beleid" te focussen op Poolse heldendaden en opofferingen. Een terugkeer naar een nationale identiteit die meer gangbaar was voor de val van de muur in '89 of voor het Europese lidmaatschap van Polen.

De nieuwe politiek van herinnering blijkt ook duidelijk af te rekenen met voormalige rivalen zoals Lech Walesa (Solidariteit) en voormalig premier of huidig Europees president Donald Tusk.

Actuele cultuur

Dat historische perspectieven veranderen is op zich niet zo verwonderlijk. Daarbij is een museale representatie altijd een doorslag van de actuele cultuur van herinnering, en niet zelden heeft de politiek daarbij enige invloed.

Zo bezochten we vorig jaar met Kazerne Dossin het concentratiekamp Buchenwald. Een week lang debatteerden we over de verschillende lagen van geschiedenis en hoe memorialen dat educatief vertaalden.

Zo was Buchenwald een memoriaal dat in de na-oorlogse periode als een Sovjet-monument werd ingericht ter herinnering aan de overwinning van het communisme op het fascisme. Een landmark daarvan is nog steeds het bombastische monument aan de voet van de berg waarop het concentratiekamp werd gebouwd ter ere van 'de gevallen helden'.

De museale representatie in het voormalige kamp kende een klassieke DDR-invulling en het was pas na '89 dat er gradueel plaats kwam voor meer West-Europese perspectieven of ook de geschiedenis van de Goelag.

Vorig jaar opende het memoriaal dan ook zijn nieuwe permanente tentoonstelling met een bijzonder sterke en gelaagde representatie van de laatste historische inzichten. Geschiedenis leeft en inzichten groeien na verloop van tijd en vakkundige analyse. Anders wordt het als deze historische inzichten worden genegeerd of zelfs gecensureerd.

'Poolse dodenkampen' of 'nazi-uitroeiingskampen'

De gehele overname van het museum in Gdansk komt niet plots uit de lucht vallen. Het ministerie van Cultuur geeft deze 'politiek van herinnering' actief vorm door bijvoorbeeld aan de vertoning van de Poolse film "Ida" op de nationale televisie een introductie toe te voegen van 12 minuten om de historische 'onwaarheden' te corrigeren.

Maar ook omgekeerd zet men sterk in op het uitdragen van Poolse heldendaden. Zo werd de recente inauguratie van een klein museum over de familie Ulma - die hun Joodse buren hadden gered - vertaald in 5 talen en gestreamd naar Poolse ambassades in 17 landen.

Welke geschiedenis?

De nieuwe regering in Polen heeft duidelijk een visie op welk deel van de geschiedenis mag herinnerd worden en wat niet. Dat laatste blijkt ook uit de verbeten strijd tegen het benoemen van de nazi-vernietigingskampen op Pools grondgebied als 'Poolse dodenkampen'. In augustus vorig jaar keurde de Poolse regering een wet goed waarbij je een gevangenisstraf van drie jaar kon krijgen voor het hanteren van de uitdrukking 'Poolse dodenkampen'.

De minister van justitie, Zbigniew Ziobro, zei daarover dat het "onze verantwoordelijkheid is de waarheid en de waardigheid van de Poolse staat en de Poolse bevolking te verdedigen".

Het is correct te stellen dat de vernietigingskampen door de nazi’s werden ingericht, maar het gevaar ligt natuurlijk elders. Mensen of politici die je op deze fout wijst, zien wel in dat zulk gebruik tot verkeerde interpretaties kan leiden.

Het bewijs daarvan is president Obama, die in een toespraak in Warschau (2012) verkeerdelijk sprak over de 'Poolse dodenkampen' en zich prompt excuseerde voor deze vergissing.

Politieke geschiedenisvervalsing

Anders wordt het wanneer de politiek bepaalt en bestraft welke woorden en historische interpretatie je kan en mag gebruiken. Je kan je daarbij de vraag stellen of er in zulke gepolitiseerde cultuur van herinnering wel plaats is voor de donkere bladzijden van je eigen nationale geschiedenis.

Was er dan naast het verzet en slachtofferschap geen enkele collaboratie? Is er dan ook maar één land te vinden dat enkel slachtoffers en helden kende? Vergis u niet, plaatsen zoals Breendonk en Kazerne Dossin werden ingericht door de bezettende nazi-overheid met een gruwelijke vernietigingspolitiek.

Er was Joods verzet en Belgisch verzet. Duizenden Joden konden de Shoah overleven door onder te duiken met de hulp van bijzonder moedige mensen.

Donkere bladzijden

Maar ja, er waren ook gewillige ambtenaren, politiemensen of magistraten tot botweg verraders en collaborateurs onder onze bevolking. Beide perspectieven moeten aan bod komen en zijn broodnodig om deze geschiedenis te vertalen naar de lessen voor vandaag.

WAAROM en HOE is cruciaal in een historisch bewuste natie, niet of er WEL of NIET donkere bladzijden zijn in onze eigen nationale geschiedenis.

De gehele controverse met het Poolse museum is een teken aan de wand in het verschuivende Europese en Amerikaanse politieke landschap. Norman Davies noemt de aanval op de museumdirectie terecht "een xenofobe poging om de geschiedenis te herschrijven".

De populistische-nationalistische Poolse regering zet geschiedenis in als een politiek instrument en historisch inzicht leert ons hoe gevaarlijk dit kan worden. We staan er niet vaak genoeg bij stil hoe belangrijk een gewikt en gewogen historische en gelaagde interpretatie van ons verleden wel is in een democratische rechtsstaat.

Met vuur en passie zal ik ijveren voor het herkennen en erkennen van onze eigen zwarte bladzijden naast de talloze voorbeelden van hoop en heldenmoed.

Dat zijn de lessen die we hier vandaag uit moeten trekken voor musea en memorialen zoals Kazerne Dossin, Breendonk of zelfs het nieuwe museum in voorbereiding over Midden-Afrika in Tervuren. Geschiedschrijving in een democratische staat is niet vrijblijvend en blijkbaar meer en meer onder bedreiging ver of dicht bij ons.

Meest gelezen