5 vuistregels in de strijd tegen vals nieuws - Jan Callebaut

De auteur is communicatiespecialist en marktonderzoeker. De laatste 9 jaar was hij ook lid van de beroepsjury van JEP (jury voor eerlijke reclame praktijken). Lid van de Senaat van KU Leuven en adviseur van de rector van U Gent. Hij is CEO van Why5research & Callebaut&Co. Medeoprichter van INNOCENTI een 4e wereld steunorganisatie.

Is nieuws vals of echt? Wellicht is dit een probleem dat bestaat sinds het ontstaan van de mens en zeker sinds de drukkunst. De Duitsers hebben er in de Nazi-periode een echte kunst van gemaakt met documentaires van Leni Riefenstahl als bedenkelijk hoogtepunt. De Russen en de Amerikanen hebben deze praktijken tijdens de Koude Oorlog enthousiast verder gezet en via films en literatuur zelfs geromantiseerd.

Met enige overdrijving kan je zelfs zeggen dat elk geschiedenisboek een “vals nieuwsboek” is omdat het nu eenmaal de gewoonte is om in geschiedenisboeken “feiten” te benaderen vanuit een geo-cultureel standpunt. Is dat niet één van de hoofdklachten van geïntegreerde migranten van 2e en 3e generatie over ons onderwijs?

Met andere woorden “vals nieuws” is geen nieuw probleem. Dan rijst de vraag: is het nu een groter probleem dan vroeger? Als Trump zegt dansende moslims gezien te hebben; of als er in het vroegere Oostblok tieners zijn die zakgeld verdienen met het fantaseren van “man bijt hond” fantasieën is dat dan echt een ander vervalsingsprobleem dan voordien?

Er zijn altijd luie politici én journalisten die niet de moeite nemen om hun feiten grondig te controleren. Even goed liepen er altijd creatieve charlatans rond.

De wetenschappelijke wereld is even goed met deze ziekte besmet als de pers. Er gaat geen maand voorbij of ergens wordt een mirakelmiddel ontdekt wat nadien al te vaak een kwakkel blijkt te zijn.

Waarom wordt er precies nu zoveel over “vals nieuws” gepraat? In ieder geval is het een complexer probleem geworden omdat er simpelweg méér mediadragers bestaan. Méér kansen dus om te liegen of te fantaseren.

Maar ook meer kansen om te analyseren en de berichten te toetsen en dus meer kansen op de waarheid. De Amerikaanse acteur - en journalist - Denzel Washington werd recent met het volgende geciteerd :

“If you don’t read the newspaper, you’re uninformed. If you do read the newspaper, you’re misinformed.”

Met andere woorden, wat is “vals nieuws” ? Feiten zijn feiten zegt men vaak. In het Engels zegt men zelfs “Facts are sacred”.

Toch is het niet altijd zo simpel. Er bestaat uiteraard bewuste misleiding maar in commentaarstukken kan men gewoon een selectie maken van wat de commentator beschouwt als meer of minder belangrijke feiten. Daarnaast zijn er ook humoristische allegorieën die vaak ook iets anders bevatten dan de letterlijke waarheid.

Vasthouden aan een platte letterlijkheid is alvast niet de oplossing om het probleem van vals nieuws op te lossen. Op de website “The Conversation” stond er in dat verband een zeer interessant artikel over nieuwsfeiten en commentaarstukken zoals ze in een artikel van “The Spectator” opdoken.

De wetenschappelijke toezichthouder van een Oceaanstudieprogramma vond dat de journalist in kwestie een foute feitenselectie gebruikte om niet akkoord te gaan met de conclusie van zijn studie (Alarm slaan over de verzuring van de Oceanen).

Hij beklaagde zich bij de toezichthouder (Independent Press Standards Organisation IPSO) maar werd in het ongelijk gesteld omdat het om een “commentaar-stuk" ging en niet over een feitenverslag.

De wetenschapper komt tot de conclusie dat de “peer review” zoals de praktijk is binnen de wereld van wetenschappelijke publicaties, minder zwaar weegt dan het recht om een niet wetenschappelijke opinie te publiceren. Bovendien kreeg het blad volgens die wetenschapper het recht om selectief  wetenschappelijke feiten te negeren. De wetenschapper in kwestie is het daar duidelijk niet mee eens.

Uit zo'n voorbeelden kunnen we een toetsvraag overhouden om te bepalen of het al dan niet vals nieuws betreft :

Is het:

1 een eerlijke opinie?

2 een feitenverslag?

3 gaat het om een bewuste misleiding?

of 4: is dit gewoon creatieve/luie retoriek?

Voor de media is het niet eenvoudig om in deze storm van overvloed van informatie een betrouwbaar kompas te vinden en dit dan nog eens consistent en consequent aan te wenden. De kritiek en verwijten zijn vlug gevonden: de media zijn niet meer geloofwaardig of ze zijn niet meer relevant.

Wat mogen we in feite van de media echt verwachten? Wat is de toetssteen waar we ze op afmeten?

De definitie van Journalistiek in Wikipedia lijkt me bruikbaar:

Journalistiek is de discipline van het verzamelen, controleren, rapporteren en analyseren van het nieuws.

Een journalistiek bericht dient in eerste instantie antwoord te geven op de vragen wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe.

Elk medium dat dit doet en zichzelf daar op controleert en, even belangrijk, corrigeert verdient ons respect. De nood aan snelheid om een primeur te hebben (verzamelen en rapporteren van het nieuws) mag niet in de weg staan van de twee andere evenwaardige componenten: controleren en analyseren. 

Feiten checken is maar een basisgegeven, de context begrijpen en duiden is even essentieel. De media opereren in een erg competitief landschap waarin snelheid erg belangrijk is.

Bijgevolg zal het dikwijls nodig zijn afwegingen te maken: breng ik wat ik weet of ga ik voor de extra controle? De aard van het medium (elektronisch, print of audiovisueel) kan hier geen excuus vormen.

Uiteraard is de journalist een mens en bijgevolg zullen er vergissingen gemaakt worden. Het lijkt me dan ook niet meer dan normaal dat elk medium een belangrijke plaats geeft aan zelfcorrectie en rechtzettingen.

De betrouwbaarheid van een medium is recht evenredig aan de ruimte die het prominent geeft aan de correctie en de bijsturing van zijn eigen berichtgeving. En ik heb het hier dan niet over de gemaakte taalfouten.

Elk medium dat de waarheid lief heeft moet de moed hebben een onafhankelijke ombudsman te installeren die de intellectuele ruimte krijgt om het eigen huis uit te dagen en waar nodig terecht te wijzen.

Een ombudsman kan zo de brug zijn naar het debat over en de reflectie op het eigen handelen. Dit kan ook het kanaal zijn om met de politici en andere actoren van de publieke samenleving voortdurend in dialoog te zijn over de fundamentele bouwstenen van het eigen vak.

Alleen wanneer men rijp genoeg is om deze gesprekslijnen permanent open te leggen zal men kunnen rekenen op respect van het publiek en zijn vertegenwoordigers voor de media. Alleen zo kan men over een lange termijn geloofwaardig wààr van vals blijven onderscheiden.

Alleen zo kan men zich verdedigen tegen de populisten die roepen dat dé media niet meer geloofwaardig zijn.

Dit zijn voor moor mij de 5 vuistregels in de strijd tegen vals nieuws:

1. Controleer

Het is aan de media om te tonen dat de feiten gecontroleerd werden naar best vermogen.

2. Rapporteer uw eigen fouten

Blijkt na publicatie dat er toch wat mis ging, rapporteer het zelf. Niets is geloofwaardiger dan een medium dat voortdurend zichzelf bijstuurt.

3. Stel een ombudsman aan

Ga zowel intern als maatschappelijk het debat aan over praxis en theorie. Niets is absoluut perfect. Om het met Mark Uytterhoeven te zeggen : Alles kan beter.

4. Steun uw journalisten

Feiten verzamelen en rapporteren is een hard en moeilijk beroep dat door mensen beoefend wordt. De moed die zij betonen verdient respect. Zij die de boel belazeren zullen op die manier door de anderen uitgefilterd worden.

5. Controleer streng de eigen sector

Respecteer als medium de collega’s en ontwikkel een basis respect door de inspanningen van concullega’s om de waarheid naar boven te brengen te waarderen en te appreciëren.

Maar respect betekent ook dat men als sector zeer rechtlijnig een zelfregulering uitwerkt en deze rigoureus toepast.

Op een persmisdrijf staat nog altijd de verwijzing naar het Hof van Assisen. Dit is vandaag nog slechts een metafoor om aan te geven dat “vals” nieuws brengen wel degelijk een doodzonde is tegen het algemene belang.

De media zelf kunnen hier uit eigenbelang niet streng genoeg voor zijn. Dit vergt echte moed.