IJsland zoekt een regering - Lukas De Vos
Lukas De Vos was journalist buitenland bij VRT Nieuws. Hij blijft met grote interesse de Europese en internationale politiek volgen.
Het gaat IJsland, na de crash van 2008, het bankroet van zijn drie grootste banken (Landsbankinn, Kaupþing, Glitnir), en de halvering van zijn muntwaarde, opnieuw voor de wind. Dat valt af te meten aan de straatdiscussies. Na het laatste schandaal met de Panama Papers, die de kop kostten van toenmalig eerste minister Sigmundur Davíð Gunnlaugsson en financiënminister Bjarni Benediktsson, en die hun Vooruitgangspartij halveerden tot 11,5 procent bij de parlementsverkiezingen van eind november, is het al cultuur en natuur wat de klok slaat. Staat de Hekla op uitbarsten? Zijn er voedseltekorten in het noordwesten met de felle sneeuwval? Heeft het RIFF (het Internationale Filmfestival van Reykjavik) zijn 13e en laatste editie beleefd in oktober?
Redenen om fier te zijn. Basisdemocratie en internationale culturele uitstraling. Wat is er chiquer dan een historische roman, Hundadagar (De Hondsdagen) van Einar Már Guðmundsson, bekroond te zien in China als een van de beste werken van de 21e eeuw? Of Brakið (Stuurloos) van Yrsa Sigurðardóttir de Petrona Award 2015 te zien krijgen als beste Scandinavische thriller van het jaar? In een land met amper misdaad is een moord nog een uitzonderlijke belevenis. Ook de doodstraf is moord in de ogen van de IJslanders. Om die reden zocht de “kapiteinse” van de Piratenpartij (derde grootste geworden met verviervoudigde aanhang en 14,4 procent van de stemmen), Birgitta Jónsdóttir, net voor ze formateur werd, die andere klokkenluider Edward Snowden op in zijn ballingsoord Moskou. Ze had er alle reden toe. In 2013 had haar partij al een eerste keer asiel willen verlenen aan Snowden. Dat ging niet door. Maar nu Donald Trump straks president van de VS wordt, zoete broodjes bakt met Poetin, en vlakaf zegt dat Snowden de doodstraf verdient (nu zou hij amper 30 jaar krijgen; waarvoor eigenlijk?), is de democratische reflex in IJsland ineens weer opgelaaid. Jónsdóttir wil Snowden gewoon het staatsburgerschap aanbieden, zoals eertijds ook met topschaker Bobby Fischer is gebeurd.
Patstelling
Dat lijkt makkelijker dan een regering te vormen. De Piratenpartij was de derde en laatste keuze van de president om een meerderheid te zoeken in de Alþingi, het parlement. Jónsdóttir wist dat ze aan een uitzichtloze taak begon. Ze wou een vijfpartijencoalitie opzetten, maar alleen de vrijwel van de kaart geveegde sociaaldemocraten waren onvoorwaardelijk bereid om mee te werken. De koudwatervrees bleek te groot bij Groen Links (15,8 procent), de Hervormingspartij en Stralende Toekomst om samen in bad te stappen met een partij die geen vier jaar oud was.
De Piraten lieten het niet aan hun hart komen. “De democratie staat stevig”, klonk het. De – vrijwillige - opkomst van de kiezers is sinds de Grote Depressie van 1933 nooit onder de 80 procent gezakt. Vooral ouderen hebben een groot plichtsbesef. Maar aanmoedigend, vindt Jónsdóttir, is dat van de jonge twintigers de deelname steeg van 46 naar 65 procent. En vooral, uiterst rechts krijgt geen voet, zelfs geen teen aan de grond. Van de ruim 195.000 mensen die effectief gingen stemmen, kreeg het pas gestichte Nationaal Front, Íslenska þjóðfylkingin, welgeteld 303 stemmen (0,2 procent). Het Front stelt zich uiterst anti-Europees, anti-immigrant en antimoslim op.
De apolitieke president van IJsland, de geschiedkundige Guðni Thorlacius Jóhannesson, die amper vijf maanden in dienst is, besloot tot jolijt van de IJslanders de zwartepiet door te spelen naar de partijen. “Ik benoem niemand meer tot formateur. Dat ze zelf een werkbare meerderheid onder elkaar zoeken, om ten minste de vertrouwensstemming te overleven, en dan mogen ze terugkomen.” Met een stalinistische score van 97,5 % vond die stap instemming bij het volk, dat niet uit is op wraak, en de zwarte bladzijde wil omslaan. Ten slotte is oud-premier Geir Haarde veroordeeld, zijn dik twee dozijn bankiers de doos ingedraaid, en lijden alle partijen aan bloed- en verbeeldingsarmoede.
Economie
De inzet van de verkiezingen, en dus ook van de regeringsvorming, wordt de stabilisering van de economie. Toen ik door Reykjavik liep in 2008 en mee betoogde op het plein voor het parlement, was ik getroffen door de gemoedelijke, vreedzame toon van hun protest. Wat folkzangers, veel buggy's, oudere wandelaars, anarchisten die voedselpakketten uitdeelden. Alle bouwwerven lagen stil, de Poolse gastarbeiders waren van de ene op de andere dag vertrokken.
De toon is iets verhard. Benediktsson kreeg bananen en eieren naar zijn hoofd geslingerd. Maar het land draait weer, de groei komt dit jaar uit op 5 procent. De kroon, destijds radicaal gedevalueerd, is na de dollar de sterkste munt ter wereld. Dat is natuurlijk sneu voor de uitvoer, maar die treft alleen de traditionele (vis)industrie, een terugloop met 10 procent. Geld wordt gemaakt door het toerisme, en de bijhorende vastgoedexplosie. In 2009 bezocht net geen half miljoen toeristen IJsland. Vorig jaar zijn er 1,3 miljoen geteld, dit jaar komt uit op 1,6 miljoen. Voor 2017 rekent Reykjavik op 2,25 miljoen bezoekers.
De bouw kan amper volgen, al is de hotel- en guesthouse-industrie de voorbije vijf jaar met 42 procent gestegen. Airbnb zelfs met 126 procent. Grote projecten als de ontwikkeling van de Austurhafn (de oostelijke havenzone) en het Harpageheel (concertzaal en conferentiecentrum) moeten de hoofdstad nieuwe impulsen geven. Het gemiddelde inkomen is aangewassen tot een kleine 3.000 euro – met een aanslagvoet van 37,5 procent houden de IJslanders flink wat meer over dan pakweg de Belgen.
Het zou dan ook rampzalig zijn voor de bestaande politieke partijen om geen uitweg te vinden voor hun meningsverschillen. Nieuwe verkiezingen dreigen dan uit te draaien op een landelijke versie van wat Reykjavik overkwam, toen het massaal stemde voor de komiek Jón Gnarr. Overigens de beste burgemeester die ze ooit gehad hebben. De kans dat IJsland het Belgisch wereldrecord zal breken van 541 dagen zonder regering lijkt dan ook onbestaande.