Een baby op maat? Mooi, slim en atletisch? - Johan Braeckman

Johan Braeckman is filosoof aan de Universiteit Gent. Hij publiceert over wijsbegeerte, bio-ethiek, toegepaste ethiek, milieufilosofie en culturele aspecten van de wetenschappen.

John Zhang, een arts verbonden aan een fertiliteitskliniek in New York, liet op 27 september een foto van zichzelf verspreiden met een baby van vijf maanden oud op zijn arm. De baby kwam er mede dankzij zijn kennis en expertise.

Het is op zich niet zo uitzonderlijk dat vruchtbaarheidsartsen fier en gelukkig zijn dat ze de kinderwens van ouders helpen realiseren. Toen op 25 juli 1978 Louise Brown werd geboren, was dat wereldnieuws. Brown was de eerste zogenaamde reageerbuisbaby. Het tweede, achtste of zesendertigste kind verwekt door in-vitrofertilisatie herinnert niemand zich nog, behalve de ouders en enkele anderen. 

Ondertussen zijn wereldwijd ruim vijf miljoen baby’s ter wereld gebracht dankzij kunstmatige bevruchting. De techniek is gemeengoed geworden. Een zogenaamde proef- of reageerbuisbaby is niet meer of minder speciaal dan een baby die op de ouderwetse wijze is ontstaan.

Die laatste, evolutionair beproefde methode resulteert dagelijks in ruim 350.000 kinderen, een flinke 130 miljoen per jaar. Neen, de vruchtbaarheidswetenschap heeft nog niet meteen een beslissende impact op de verdere evolutie van onze soort.

Dat John Zhang in een Mexicaans laboratorium een eicel bevruchtte om een koppel aan een kind te helpen, is op zich niet bijzonder. Toch pikten websites met wetenschappelijk nieuws de foto en het bericht onmiddellijk op, al snel gevolgd door mainstream media.

De reden is dat dokter Zhang voor een primeur zorgde: het kind dat hij hielp verwekken, heeft DNA, dus genetisch materiaal, dat afkomstig is van drie mensen. Normaal blijft dat beperkt tot twee.

De reden om op die wijze een embryo te creëren is de volgende. In het mitochondriaal DNA van de moeder zit een defect, waardoor haar nakomelingen het syndroom van Leigh hebben, een zeldzame energiestofwisselingsziekte waaraan kinderen op jonge leeftijd overlijden. Het Jordaanse koppel dat door dokter Zhang werd geholpen, verloor reeds twee kinderen door de aandoening. Mitochondriaal DNA is erfelijk materiaal dat zich niet in de celkern bevindt, maar in de mitochondriën, celonderdelen die voor de energiehuishouding zorgen. 

Zhang had een paar methodes om een gezond embryo te creëren, maar hij deed het als volgt: hij haalde de kern uit een eicel van de moeder en plaatste die in een donoreicel waaruit eerst de kern was verwijderd. De eicel die op die manier tot stand kwam, bevatte bijgevolg genetisch materiaal van twee vrouwen: het DNA van de eicelkern van de moeder en het mitochondriaal DNA van de vrouw die de eicel doneerde.

Vervolgens werd hij bevrucht met sperma van de vader, de derde DNA-leverancier. Verhoudingsgewijs komt het DNA van de baby, in dit specifieke geval, vooral van de moeder en vader. Het mitochondriaal DNA vormt maar een klein deeltje van de totale genetische informatie.

Niettemin, de jongen die is geboren op 6 april 2016 is, wat zijn verwekking betreft, uniek. Voorlopig in elk geval. Als blijkt dat het kind gezond en wel opgroeit, dan kan men verwachten dat men de techniek vaker zal toepassen.

Er zijn meerdere aandoeningen gekoppeld aan afwijkend mitochondriaal DNA. De meerderheid van mensen die een kind willen, maar drager zijn van een genetische ziekte, opteert er ongetwijfeld voor om een gezond kind te verwekken, als de technologie dat mogelijk maakt.

Dokter John Zhang gaf aan geen ethisch probleem te zien. Hij hielp een koppel dat zeer graag een kind wou, maar er reeds twee verloor aan een vreselijke ziekte, aan een gezonde nakomeling. Niettemin moest hij zijn werk in Mexico doen, aangezien zijn techniek vooralsnog niet in de Verenigde Staten is toegelaten.

Wil dat zeggen dat er toch ernstige ethische bezwaren zijn tegen het verwekken van kinderen met meerdere genetische ouders? In dit geval zijn de twee voornaamste genetische ouders dezelfde personen als de sociale, of opvoedingsouders. Maar het kan ingewikkelder.

Al snel circuleerden de gangbare kritieken, die bij elke doorbraak in de voortplantingsgeneeskunde opduiken, te beginnen bij het onderzoek dat tot de geboorte van Louise Brown leidde: het komt de mens niet toe om voor God te spelen, het is een vorm van wetenschappelijke overmoed die zich tegen ons zal keren, we bevinden ons op een hellend vlak, en het is onnatuurlijk.

Bij nader toezien blijken die bezwaren niet veel steek te houden. Wat wil dat zeggen, “voor God spelen”? Moeten we een ziek kind laten doodgaan, of mogen we antibiotica toedienen? Het antwoord is evident. En wat is “natuurlijk” en “onnatuurlijk”? En waarom zou het “natuurlijke” dan beter zijn? Het was lange tijd “natuurlijk” dat vrouwen het kraambed niet overleefden, wat niet bepaald beter was dan de huidige, “onnatuurlijke” situatie.

Maar misschien zijn er sterkere argumenten in te brengen tegen het creëren van baby’s met drie genetische ouders. De ouders van de baby zijn moslim, en verzetten zich om religieuze redenen tegen een andere techniek om een gezond kind te krijgen.

Die alternatieve techniek, die dokter Zhang ook kon toepassen, zou namelijk het vernietigen van een of meerdere menselijke embryo’s inhouden. Menselijke embryo’s, aldus de ouders, zijn moreel onaantastbaar en kunnen dus niet gecreëerd en vervolgens vernietigd worden.

Die houding is evenwel inconsequent, aangezien de geboorte van hun kind onmogelijk was zonder het embryologisch onderzoek van de voorbije decennia. Er zijn ontelbare embryo’s gecreëerd en vervolgens vernietigd, om aan de kinderwens van onvruchtbare of erfelijk belaste mannen en vrouwen tegemoet te komen.

Het is het een of het ander: ofwel aanvaardt men dat er embryo’s voor wetenschappelijke doeleinden worden gemaakt, en dan kan men mensen met een kinderwens helpen. Ofwel aanvaardt men dat niet, maar dan blijven velen ongewenst kinderloos of worden meer kinderen met genetische aandoeningen geboren.

Moeten we schrik hebben van een toekomst waarin steeds meer kinderen “op maat” gemaakt worden? Zullen de fertiliteitsklinieken overspoeld worden door mensen die een zogenaamde designer baby willen, een baby die niet enkel gezond is maar ook slim, mooi, atletisch en getalenteerd?

Ik denk niet dat het zo’n vaart hoeft te lopen. Er zijn al geruime tijd technieken beschikbaar, zoals pre-implantatiediagnose, die ons toelaten om het toeval van de genetische loterij onder controle te houden. Het is niet zo dat iedereen daar gebruik wil van maken.

Natuurlijk is het niet uitgesloten dat volkomen gecontroleerde voortplanting in de toekomst de normale gang van zaken wordt, het centrale thema van de sciencefiction film Gattaca (1997). Aldous Huxley werkte datzelfde onderwerp reeds uit in Brave New World (1932), en zelfs Plato heeft het er over in zijn meest politieke tekst, De Staat (Politeia). Plato wil dat enkel de filosofen zich voortplanten, een standpunt dat niet tot zijn meest lucide behoort. 

Velen zijn intuïtief geneigd tot pessimisme en doemdenken wat voortplantingstechnologie betreft. Ik vermoed dat ons beeld erover ernstig is verstoord door de rampspoed die dreigt in vele dystopische films en romans.

Er is zeker nood aan een grondig maatschappelijk debat over de nieuwe voortplantingstechnologie, maar dan liefst op basis van betrouwbare informatie en met gebruik van redelijke argumentatie.