Noodtoestand: nood breekt (grond)wet? - Jan Nolf

Justitiewatcher Jan Nolf is ex-vrederechter. Hij publiceert in november bij uitgeverij EPO zijn boek ‘De kracht van rechtvaardigheid’ over de werking van justitie en de rechtstaat.
 

Binnen de N-VA groeide een consensus over een nieuwe verandering: de mogelijkheid van een overschakeling op een ‘noodtoestand’. Kwatongen zoals Joël De Ceulaer (De Morgen) lezen een "wellust" in de nu onderkoeld gepresenteerde tekst.

Dat programma past immers perfect in een niet zo verborgen neoconservatieve agenda voor een autoritair beleid met ijkpunten van Romeinse keizers tot de anti-verlichtingsfilosoof Edmund Burke, dokter Dalrymple en presidentskandidaat Nicolas Sarkozy.

Is dat een intentieporces en loopt het allemaal zo’n vaart?

Proberen we ons eventjes concreet voor te stellen hoe onze samenleving er met deze Patriot Act zou uitzien: enkele voorbeelden uit de voorstellen en daarna de geruststellingen.

Advocaten, dokters en apothekers, alle ambtenaren en zelfs ‘vertrouwenspersonen’ hebben een klikplicht. Niemand vertrouwt nog iemand.

Een ‘alomvattende databank’ voor vingerafdrukken en een DNA-databank na ‘lichtere feiten’: met een biometrisch paspoort en een snelheidsovertreding heb je twee keer prijs.

Lokale politie mag filmen en afluisteren in private verzamelplaatsen: vandaag in een moskee, en morgen in je jeugdhuis.

‘Systematische identiteitscontroles in de buurt van de grens’: je bent beter blank en blond aan de hele Belgische kust.

Thuis achter de computer zit je niet alleen: je eigen wijkagent patrouilleert ook daar.

Burgemeesters worden ‘oorlogsburgemeesters’: ze beslissen over ‘lijsten’ en worden wat ikzelf het nieuwe krijgsauditoraat noem. Eigenlijk kruipen ze zelfs in de zetel van de rechter (want die zetelt vooral nog in speciale kamers van een nieuwe ‘krijgsraad’).

Huiszoekingen, afluisteren, huisarrest en preventieve detentie: het wordt ‘administratief’ beslist alsof het om GAS-boetes gaat.

Geen onderzoeksrechter, zelfs geen parketmagistraat komt eraan te pas want “de balans tussen het gerechtelijke en het bestuurlijke moet weer in evenwicht worden gebracht”.

‘Weer in evenwicht’: u leest dit goed. Finaal belanden we daarmee in de ‘Newspeak’ van Orwells boek ‘1984’. Het ‘evenwicht’ waarvan sprake is immers dat van voor 1791. Het Ancien Régime is terug. Edmund Burke monkelt om zijn revanche in zijn graf.

De eerste geruststelling van N-VA: geen probleem met mensenrechten...

Bij N-VA wordt een groot achterliggend plan ontkend, al geeft Bart De Wever tijdens de N-VA-dag in Plopsaland wel toe dat "het idee al langer aan het rijpen" is.

De ‘Verandering voor Veiligheid’ kreeg intern de mensenrechtelijke zegen van een specialist in de materie, professor Hendrik Vuye. Die riep recent zijn opvolger-Kamerfractieleider nog bij de les over grondrechten voor free speech.

Vuye wijst er al langer op dat een noodtoestand op zich helemaal niet strijdig is met de mensenrechten. Daar is geen speld tussen te krijgen, want die verdragen voorzien tijdelijke uitzonderingen zelf.

Een kille analyse leert echter dat die uitzonderingen niet – zoals N-VA het nochtans wil - gelden bij terreurniveau 4 of zware aanslagen en zelfs niet bij ‘rampsituaties’, maar enkel bij oorlog of ‘een algemene toestand die het bestaan van het land bedreigt’.

Na alle polarisering bepleit nu uitgerekend Bart De Wever dat de noodtoestand kan als de ‘sociale cohesie’ bedreigd wordt. Die interpretatie van de eigen plannen is zeep op een hellend vlak.

Terreur betekent een ‘gevaar voor de nationale veiligheid’ omdat het eender waar kan toeslaan maar is helemaal géén ‘gevaar voor het bestaan van het land’. Aan dat laatste criterium voldoen vooral politieke splitsingsscenario’s, merkte Mark Grammens recent in Knack op.

Het N-VA-plan lijkt dan ook in werkelijkheid eerder ontworpen als een permanente uitzonderingstoestand. Die devaluatie van de democratie is als nieuw autoritair regime onverdedigbaar. IS is geen gevaar voor onze recht-staat: de plannen van N-VA zijn dat wél.

De tweede geruststelling van N-VA: de Grondwet moet niet gewijzigd worden.

Voor een partij die in het verleden herhaaldelijk zwaaide met een aanspraak op respect voor de Grondwet (‘geen vodje papier’) is dat een delicate slalom.

Het is echter opmerkelijk dat Vuye zich daarvoor niet zozeer steunt op een cassatiearrest uitgesproken op de drempel van de Tweede Wereldoorlog maar vooral op het advies daarbij van de toenmalige advocaat-generaal Hayoit de Termicourt.

Die vertrouweling van Leopold III fluisterde de koning op 25 mei 1940 in dat hij de capitulatie alleen mocht ondertekenen. Dàt advies leidde op het kasteel van Wijnendale tot de breuk tussen de koning en de regering en legde zo de kiemen van de Koningskwestie.

Hayoit de Thermicourt werd aangezocht als minister van justitie in het autoritaire oorlogskabinet dat gelukkig nooit het daglicht zag: met als eerste minister nota bene Hendrik de Man, jawel de (meer dan) ‘flinkse’ socialist van die tijd en collaborateur.

Dichter bij het einde van België zijn we sinds de Koningskwestie nooit geweest. Het zou dan ook goed zijn dat de vele historici binnen N-VA zich zouden herbronnen in waar ze ooit goed in waren.

Veiligheid wordt voor N-VA de nieuwe ‘vette vis’ en daarvoor mag zelfs de keuken van Michel-I misschien wel in de fik gaan.

Het lijkt er op dat N-VA van haar V-plan voor Veiligheid een nieuwe Koningskwestie wil maken: door na de pre-campagne van die finale profilering de stekker uit de regering te trekken en Noord tegen Zuid tegen elkaar uit te spelen. Ook dat bleek naderhand het probleem van de Koningskwestie: herinner je dàt referendum dat bijna een Bexit werd.

Hoe dan ook, de vergelijking van 1940 met de veiligheidsproblematiek van vandaag is - in de woorden van Jos Vander Velpen, voorzitter van de Liga voor Mensenrechten - een "belediging voor wie de oorlog meegemaakt heeft".

Het is evengoed een belediging voor wie de repressie heeft meegemaakt. Als zoon van een na de oorlog gedecoreerde vader en een moeder op de ‘lijst van de Auditeur’ – dus zonder burgerrechten op het moment van haar huwelijk- bekijk ik dat van die twee kanten even argwanend. Ik ben een kind van de verzoening, niet van de oorlog.

Er is echter nog een veel recentere spreidstand van N-VA omtrent de noodtoestand, nu naar het Franse voorbeeld wordt verwezen.

De Franse noodwetgeving is inderdaad niet voorzien in de gaullistische grondwet van 1958 maar in een gewone wetgeving die al van 1955 en kort daarna dateert.

Het is echter net op basis van de lange Franse ervaring dat al in 1993 (Comité Vedel) en 2007 (Comité Balladur) parlementaire rapporten voor grondwetsherziening de noodzaak van een grondwettelijk kader bepleiten om in geval van noodtoestand het evenwicht tussen de grondwettelijke machten beter te verankeren.

Het is dan ook opnieuw in Frankrijk dat onmiddellijk na de recentste aanslagen, president Hollande een grondwetswijziging "voor de bescherming van de natie" aankondigde. Die wijziging is omwille van politieke onenigheid niet gestemd geraakt maar illustreert goed dat waar ervaring voorhanden is met dat uitzonderingsregime, de nood aan grondwettelijke waarborgen aangekaart wordt.

Het is ook in Frankrijk dat het parlement een inventaris maakt van willekeur, verspilling en politiegeweld bij nutteloze administratieve huiszoekingen en aanhoudingen.

Het is tot slot ook in Frankrijk dat het besef groeit dat de ‘noodtoestand’ de contraproductieve normalisering is van het arbitraire en dat er vooral ‘urgence’ is om er uit te geraken: 54% van de Fransen zijn er immers sceptisch over (opiniepeiling 24 juli 2016 voor Orange en iTélé in Le Monde).

Terwijl vooral Vlaanderen de notie van een noodtoestand ontdekt, is dat debat elders eerder al gevoerd en het idee al op de terugkeer. We verspillen dus weeral gewoon tijd.

Het is vooral opmerkelijk dat we hier wel debatten willen over westerse waarden in ronkende preambules maar blijkbaar niet over de bescherming van afdwingbare rechten in de Grondwet.

De eenzame beschermer daarvan blijkt nu vooral de Raad van State, zoals in haar vernietigend advies over het wetsvoorstel van OpenVLD, N-VA en MR over de nieuwe bestraffing van terrorisme.

Niet het debat over de noodtoestand à la N-VA, maar de wetgevingskoorts van de Terreurcommissie releveert vandaag dus de stille erosie van de rechtstaat.