Wat met België na de brexit? - Alexander Mattelaer

Alexander Mattelaer is de assistent directeur van het Instituut voor Europese Studies aan de Vrije Universiteit Brussel.

Het afbrokkelen van Europese integratie, zo schreef ik eerder, vormt voor ons land niets minder dan een nachtmerriescenario. Met de keuze voor brexit is dit vooruitzicht helaas een heel stuk dichterbij gekomen. Kunnen we nog op tijd wakker worden en verder onheil afwenden? Jazeker, maar niet zonder moeite.

Naast de noodzakelijke reflectie over de toekomst van Europa dienen we ons ook te bezinnen over de situatie in eigen land. Deze twee discussies gaan namelijk hand in hand. Als we ernstig op het Europese debat willen wegen, dan dienen we een sterke binnenlandse consensus te smeden over de te volgen strategie.

Europa heeft immers nood aan concrete bewijzen dat samenwerking over taal en cultuur heen resultaten kan opleveren om met de uitdagingen van de toekomst om te gaan. Zo kunnen we de historische voortrekkersrol van ons land nieuw leven inblazen.

De gevolgen van een Brexit voor België zijn moeilijk te overschatten. Doorheen de geschiedenis hebben we immers een bijzondere relatie met het Verenigd Koninkrijk opgebouwd.

Wanneer we de eerste wereldoorlog herdenken, kunnen we niet naast het feit kijken dat het Verenigd Koninkrijk het neutrale België ter hulp schoot toen het in 1914 werd aangevallen.

Ook tijdens de tweede wereldoorlog besloot de toenmalige regering om vanuit Londen het werk verder te zetten en de bevrijding voor te bereiden. Precies in die jaren werd de kiem van Europese samenwerking gezaaid met het plan om een Benelux douane-unie op te richten.

Wanneer het eenmakingproces later vaart begon te krijgen, bleven Brussel en Amsterdam de Europese betrokkenheid van Londen aanmoedigen, precies om te vermijden zelf opgesloten te raken in een continentaal en protectionistisch Europa.

Het is daarom van cruciaal belang om brexit niet louter te beoordelen op basis van de negatieve economische gevolgen. In essentie doet brexit de geopolitieke nooduitgang op slot voor wanneer onze buurlanden ons politiek, economisch of militair dreigen te vertrappelen.

Van alle toekomstige risico’s die Brexit meebrengt, steekt er een met kop en schouders boven de anderen uit: het idee dat een verder ontrafelen van Europese samenwerking een onvermijdelijk of zelfs aantrekkelijk vooruitzicht wordt.

Natuurlijk bestaat de kans dat de komende onderhandelingen met het Verenigd Koninkrijk uitdraaien op een pijnlijke vechtscheiding. Nog erger is de mogelijkheid dat Parijs en Berlijn met elkaar slaags raken.

Dit is verre van ondenkbaar: een Duits strategiedocument over brexit waarschuwde reeds voor mogelijke Franse en Italiaanse pogingen om Duitsland onder het mom van ‘meer Europa’ voor hun schuldenprobleem te laten opdraaien.

België mag de ogen niet sluiten voor de nieuwe machtsstrijd die zich zal afspelen tussen de grote lidstaten. De gestage opmars van het Front National en Alternative für Deutschland betekent dat een grote integratiesprong vooruit weinig waarschijnlijk is; het omgekeerde is daarentegen meer dan ooit mogelijk.

Premier Charles Michel heeft de juiste politieke reflex gehad om voor een conclaaf van Europese leiders te pleiten. Een moment van bezinning over waar het Europese project naartoe moet is meer dan welkom.

Er zijn immers verschillende beleidsdomeinen waar een versterking van Europese samenwerking een enorme toegevoegde waarde kan betekenen: veiligheid, energie en klimaat zijn voor de hand liggende voorbeelden. Maar het bestaande ongenoegen over ongecontroleerde migratie en toenemende economische ongelijkheid dient ook een politiek antwoord krijgen.

Wellicht vergt dit een nieuw debat over hoe de Europese politieke architectuur beter kan worden afgestemd op de uitdagingen van morgen in plaats van die van de vorige eeuw. Het versterken van politieke vertegenwoordiging en legitimiteit is daarbij cruciaal.

Indien België in dit debat een voortrekkersrol wenst te spelen, dan dienen we in de eerste plaats onze eigen nationale geloofwaardigheid te herstellen.

We dreigen nu immers een zware prijs te betalen voor de regeringscrises van het verleden en de nalatigheid om ons eigen overheidsapparaat daadkrachtig te houden – met name op vlak van veiligheid.

Dit gaat om meer dan perceptie alleen. Wanneer we het in België nog niet met elkaar eens raken over hoe om te gaan met de schuldenput van het verleden en de investeringsbehoeften van de toekomst, hoe kunnen we dan verwachten dat dit op het Europese niveau wel zou lukken? Het land waarin we leven vormt immers een Europese microkosmos: wanneer België zichzelf vast rijdt in bestuurloosheid, dan kunnen we moeilijk klagen als dit probleem zich op het Europese niveau zich herhaalt.

Naast het Europese conclaaf van regeringsleiders, bestaat er daarom ook een nood aan een Belgisch conclaaf over hoe ons land dient in te spelen op een wereld in volle verandering. Daarbij gaat het niet alleen over de toekomst van Europa, maar ook hoe we met onze eigen problemen om kunnen gaan – gaande van de terrorismeproblematiek tot de kosten van de vergrijzing.

Een dergelijk conclaaf dient inclusief te zijn. Het debat dat brexit losweekt is immers van dusdanig belang dat zowel meerderheid als oppositie dienen vertegenwoordigd te zijn. Oude wijzen en jong talent moeten elkaar kunnen vinden teneinde tegemoet te kunnen komen aan de verzuchtingen van alle burgers.

Een herverdeling van politieke bevoegdheden en vertegenwoordiging over het Europese, nationale en regionale niveau dient zich aan. Maar om dit debat Europees aan te gaan, moeten we het eerst thuis voeren. Wanneer Europa wankelt, hebben we onze federale instellingen meer dan ooit nodig. Brexit herinnert ons er aan dat er nog zoiets bestaat als een Belgisch nationaal belang.