IJsland drijft weg van Europa - Lukas De Vos

Lukas De Vos was journalist bij VRT-Nieuws, gespecialiseerd in de Europese instellingen en internationale relaties.

Er trekken steeds meer donkere wolken samen boven de Europese Unie. De Brexit heeft ook het eilandgevoel in IJsland aangewakkerd. En ook letterlijk loert het gevaar: de vulkaan Hekla dreigt uit te barsten, met mogelijk dezelfde nefaste gevolgen als in 2010, toen aswolken van de Eyjafjallajökull dagenlang alle luchtverkeer boven de Noord-Atlantische Oceaan onmogelijk maakten.

Nu IJsland opnieuw in een politieke crisis verkeert, tracht huidig president Ólafur Grimsson alsnog de agenda naar zijn hand te zetten. Grimsson heeft er al onafgebroken 20 jaar staatsleiderschap opzitten, vijf volle mandaten, en schuwt eigen optreden niet.

Net zijn eigenzinnigheid beviel de IJslandse bevolking (zowat 330.000 inwoners) opperbest. Tot tweemaal toe gebruikte hij zijn veto om in het bekende Icesave-schandaal (2010 en 2011) spaarders in Groot-Brittannië en Nederland terug te betalen.

Volksraadplegingen gaven hem gelijk, en ook de finale rechterlijke uitspraak van de Europese Vrijhandelsassociatie sprak IJsland in 2013 over de hele lijn vrij van verplichtingen.

Maar Grimsson is ook niet vies van politieke uitspraken, al is zijn taak hoofdzakelijk ceremonieel. Zo suggereerde hij ooit de voormalige Amerikaanse luchtmachtbasis Keflavik na haar ontruiming doodleuk te verhuren aan de Russen.

Nu de Britten uit de club willen stappen, moest de EU het ontgelden. “Het failliet van Europees leiderschap”, liet hij verstaan. Meteen ziet hij een nieuw gesternte ontstaan, de Noord-Atlantische coalitie met IJsland, Noorwegen, de Fär Öer, Groenland en Groot-Brittannië. “Londen moet naar het noorden kijken, IJsland naar het westen”.

Dat ongebreidelde atlantisme en aanleunen bij Noord-Amerika is niet zo vreemd. Zowat de hele elite van het IJslands politiek-economisch leven heeft nauwe banden met Engeland en de VS (waar ze vaak ook hun vastgoed hebben). Maar het pleidooi van Grímsson is niet van dien aard dat het vertrouwen in de politieke en financiële kaste gauw hersteld kan worden.

Sinds de uitbraak van de grote financiële crisis na het bankroet van Lehman Brothers eind 2007, is het van kwaad naar erger gegaan. De drie grootste banken gingen op de fles, oud-premier Geir Haarde en 27 bankdirecteurs liepen veroordelingen op, het herstel werd besmet toen bij de vrijgave van de Panama Papers meer dan 600 IJslanders in de belastingontwijking betrokken waren.

Het verklaart waarom populistische partijen steil in opmars zijn. In afwachting van vervroegde verkiezingen in oktober, na de val van het kabinet Gunnlaugsson (die zelf betrokken was in een offshoreconstructie), topt de Piratenpartij alle peilingen, samen met – verrassend – de Onafhankelijkheidspartij (die de regering leidt).

De Piraten staan volgens de laatste poll van 30 mei op 29 %, de anti-Europese Onafhankelijken op 32 %. Bij de oppositie kent alleen Groen Links een forse groei, zij landt op 18 %.

Wie betaalt het gelag? Regeringspartner, de Vooruitgangspartij, strandt op 9,2 % (wat nog amper 5 verkozenen zou opleveren); de sociaaldemocratische Alliantie (waartoe Grímsson behoorde) doet het nog slechter: 8,9 % of 4 zetels. Er is nog een kaper op de kust: de nieuwbakken partij Vidhreisn, die meteen 9,7 % zou binnenhalen.

Het verklaart ook de ommezwaai die bij de presidentsverkiezingen van 25 juni plaatsvond. Met de vingers in de neusgaten won de onafhankelijke geschiedkundige Gudhni Jóhannesson de ongeziene stembusgang met liefst negen kandidaten.

De voorbije weken haalde hij een piek van 69 % steun, genoeg voor Grímsson om af te zien van een gooi naar een zesde ambtstermijn. Hij hield iets minder dan de helft over (39,1 %), nog altijd een ruim overschot op de verrassende kandidate Halla Tómasdottir, die vrijwel uit het niets toch nog 28,7 % van de voorkeur binnenhaalde. Grímssons paladijn Davidh Oddson, oud-premier en bankier, moest het genadeloos afleggen tegen de twee ongebonden kandidaten.

“Ik wil neutraal en afzijdig blijven, het volk moet meer beslissingsmacht krijgen”, zei de nieuwe president die naam en faam verwierf als politiek duider op tv, en ongenadig de betrokkenen in de Panama Papers had gehekeld. Jóhannesson is partijloos, en wenst dat ook zo te houden.

Zijn gesprekken met gewone burgers sloegen aan, drie op de vier IJslanders zijn hun stem gaan uitbrengen. En die burgers maakten meteen gebruik van hun aloude rechten: er is bij het Hooggerechtshof klacht ingediend tegen de toekenning van stemrecht aan wie buitengaats was – zeg maar de voetbalsupporters in Frankrijk. Niet omdat ze het stemrecht misgund wordt, wel omdat ze niet de nodige objectieve informatie kregen om goed te oordelen.

Toch opvallend: Jóhannessons eerste aankondiging was dat hij de voetbalwedstrijd tegen Engeland ging bijwonen. Want de nationale trots heeft een serieuze opstoot gekend sinds het nietige land met amper 98 beroepsvoetballers anderen over de knie heeft gelegd en doorstootte naar de achtste finales van het Europees Kampioenschap. En gisteren won tegen Engeland.

Overigens heeft de nieuwe president zelf wel een band met Noord-Amerika. Zijn tweede vrouw, Eliza Reid, is een Canadese, die net als hij in Oxford studeerde en commentaren schreef voor de luchtvaartmaatschappij Icelandair, de Iceland Review en The Reykjavik Grapevine.

Ook Jóhannesson heeft nadrukkelijk letterkundige ambities. Hij schreef ettelijke boeken over het presidentschap en diplomatie, en over de Kabeljauwoorlogen met het Verenigd Koninkrijk. Daarnaast vertaalde hij vier thrillers van Stephen King.

Vanaf 1 augustus neemt hij de fakkel over, hij laat het achterste van zijn tong niet zien als het over Europa gaat. Maar IJsland als onmisbare brug tussen de Oude en de Nieuwe Wereld, en tussen het Avondland en Azië, zoals Grímsson betoogt, zal hij niet in de mond nemen.

Met de huidige versnippering van het politieke landschap in IJsland en de vluchtigheid van sommige partijen (de Beste Partij van Jón Gnarr is zo goed als opgedoekt, de aanhang voor Lichtende Toekomst smelt weg, Dageraad en de Regenboogpartij waren kortstondige meteoren), is een grote verzoener onontbeerlijk. Liefst ook een bescheiden verzoener, en die rol streeft Jóhannesson na. Als vader van vijf kinderen en als man van de wetenschap oogt hij veelbelovend.

Tenzij in oktober de poppen echt aan het dansen gaan, en een onuitgegeven coalitie rond bijvoorbeeld de Piratenpartij een heel andere weg inslaat – richting Europa. Want Grímsson heeft schone waanbeelden voor te spiegelen over een sleutelrol in de Europese Economische Zone, hij glijdt over het cruciale probleem van de brexit heen.

Wat als het Verenigd Koninkrijk zelf tot ontbinding overgaat? Gaat Reykjavik dan liever samenwerken met Schotland en Ierland, of zijn kaarten inzetten op de City van Londen, die mogelijk zelf tot verbrokkeling en beleggersvlucht gedwongen wordt? Wat als Donald Trump president van de VS wordt? Alleen een staatsman kan die perfecte storm doorstaan.