Redden wij de laatste Vlaamse hamster? - Hendrik Schoukens

Hendrik Schoukens is assistent aan de universiteit van Gent en gespecialiseerd in milieurecht.

Uitsterven is een natuurlijk proces. Een kwestie van "survival of the fittest", zo leerde Darwin ons. Momenteel raast er echter een zesde uitstervingsgolf over onze planeet. Met de kracht van een tsunami. Een door de mens veroorzaakte ecologische neergang zonder weerga. De ongecontroleerde habitatdestructie, bejaging en vervuiling van het leefmilieu sleuren heel wat dier- en plantensoorten onherroepelijk de dieperik in.

We hoeven hiervoor niet steeds naar Afrika te kijken. Ook Vlaanderen ontsnapt hier niet aan. Ook in onze velden voltrok zich de voorbije decennia een geruisloze "ecocide". De laatste exemplaren van de wilde hamster vormen levende getuigen van de bedenkelijke manier waarop we met onze landbouwnatuur zijn omgesprongen. En de grote beleidsuitdagingen die dit schept.

Onze protagonist verdient een kleine introductie. De meeste Vlamingen zijn immers niet vertrouwd met de idee dat er tot voor kort nog een "korenwolf" in onze akkers rondhuppelde. Dat koren slaat op zijn voedsel. En "woof" of "wouf" is een bijnaam voor iemand die erg inhalig of gulzig is. Géén echte wolf dus.

Dit uit de kluiten gewassen knaagdier, een grote broer van de Syrische goudhamster die je in onze dierenwinkels kan kopen, was vroeger een echte pest in Vlaanderen en omstreken.

De Europese wilde hamster kwam van nature voor in graslanden en steppen maar had zich verrassend goed aangepast aan onze traditionele, extensieve vormen van landbouw. Vooral in Midden- en Oost-Europa stond de soort te boek als een pestsoort. In Duitsland werden in de jaren zestig niet minder dan 1 miljoen hamsters jaarlijks gedood omwille van hun pels of om verdere schade aan landbouwgewassen te vermijden.

Het adaptatievermogen van de wilde hamster was, net als dat van zovele andere diersoorten, niet onbeperkt. De toegenomen mechanisering en industrialisering van de landbouw, deed de soort weinig goed.

Vele hamsterburchten werden vernield tijdens het ploegen of bewerken van het land. Het areaal van granen, waar de hamster zo op verlekkerd was, is danig geslonken. Landbouwers kiezen vaker voor het kweken van maïs, bieten of aardappels. De hamster als exponent van een toenemend versnipperd en ecologisch ‘verarmd’ landbouwlandschap, waar de graanoogst snel wordt weggehaald wordt en de akkers prompt worden onderploegd.

Zonder bijkomende financiële steun stonden maar weinig landbouwers te springen voor een meer hamstervriendelijk hamsterbeheer. Het zorgt immers voor minder opbrengst. Money rules the world. Met als gevolg dat de soort al snel een zeldzaamheid werd in Vlaanderen én onze buurlanden. Enkele restpopulaties bleven er nog over.

Ondertussen lijken de laatste bolwerken in Hoegaarden en Voeren reeds onherroepelijk verloren gegaan. Of er nog hamsters huizen in de velden rondom Leuven is onduidelijk. Alle hoop rust nu bij de (hopelijk?) enkele tientallen hamsters die zich nog ophouden in de buurt rondom Tongeren en Wildooie en de eventuele instroom van naburige hamsters uit Wallonië.

Dat de soort het niet goed doet, lijkt – excusez le mot – koren op de molen van de criticasters van het hedendaagse natuurbeleid, dat al te zeer zou focussen op het behoud van enkele soorten en het ruimere plaatje uit het oog zou verliezen. Nochtans is de waarheid genuanceerder dan dat.

De soort doet het immers zo slecht omdat de natuurbeschermingsregels zo gebrekkig worden gehandhaafd. De soort geniet immers van het meest stringente beschermingsniveau onder het Vlaamse Soortenbesluit. En dit reeds sinds het begin van de jaren tachtig.

Het doden van hamsters of het vernielen van burchten is strikt genomen verboden en dat is het al méér dan dertig jaar. Het is echter een publiek geheim dat deze regels tot voor kort vrijwel nooit werden toegepast. De bekende tegenstelling tussen "law in the books" en "law in practice". In het parlement schilderde men de regels af als nodeloze regelneverij. Hoeveel stemmen vallen er te winnen met het behoud van een weinig charismatische soort als de wilde hamster?

In Nederland bleek de aanwezigheid van enkele hamsters nog wel afdoende om de ontwikkeling van een grensoverschrijdend bedrijventerrein tegen te houden. Ironisch genoeg kreeg het project alsnog een rechterlijk fiat toen bleek dat de soort ondertussen toch al verdwenen uit het gebied.

De hamsters bleken uiteindelijk "spookhamsters". Of hoe de verdere achteruitgang van de soort eigenlijk een argument werd om een verdere vernietiging van habitat toe te staan. Het is een redenering die steeds vaker opduikt voor de rechter maar dat eigenlijk vrij pervers is, al zeker wanneer het gaat om soorten die haast nergens meer voorkomen.

De wilde hamster staat ongewild symbool voor het desastreuze verlies aan landbouwnatuur binnen Vlaanderen. Het gaat om een zogenaamde "flagshipspecies" of paraplusoort. In zijn kielzog gaan alle andere akkersoorten mee de dieperik in.

Wie heeft er laatst nog een patrijs gezien? Of de tierelierende zang van de veldleeuwerik gehoord? Het akkerland verstomt stilaan en verliest ook zijn kleurrijke franjes. Korenbloemen en klaprozen langsheen de velden vind je enkel nog in boeken.

De Europese Commissie dreigde al tien jaar terug met inbreukprocedures indien Vlaanderen de soort eenvoudigweg zou ‘laten’ uitsterven. Er werden hamsterkerngebieden afgebakend. Daar stimuleerde men landbouwers via beheersovereenkomsten tot hamstervriendelijk akkerbeheer.

Ook werden er nu en dan hamsters afkomstig uit een Nederlands fokprogramma uitgezet in Vlaanderen. De maatregelen bleken echter druppels op een hete plaat. Het bleek vaak te gaan over "papieren bescherming".

Doordat de genetische gezondheid van de resterende populaties danig verzwak was, was een volgehouden herstelinspanning noodzakelijk. Deze ontbrak.

Na jarenlang dralen kwam Vlaanderen eind 2015 uiteindelijk toch op de proppen met een zogenaamd "soortenbeschermingsprogramma" voor de wilde hamster. Hoopgevend is dat men de wetenschappelijke consensus lijkt te hebben gevolgd over de acties die nodig zijn voor het voortbestaan de soort.

Minister Schauvliege heeft het over een ambitieus herstelbeleid, habitatherstel en herintroductie. De overheid richt zich in eerste instantie op de laatste stronghold in de buurt van Tongeren/Wildooie. Op termijn wil men 125 hectare onder hamstervriendelijk beheer brengen. Ook wil men nieuwe beheersovereenkomsten met landbouwers invoeren én de bestaande beheerovereenkomsten herbekijken in functie van de vastgestelde tekortkomingen.

Het oogt allemaal erg indrukwekkend. De herstelbenadering is inderdaad uniek binnen Vlaanderen. En budget uittrekken voor een bedreigde knaagdiersoort is géén evidente beleidskeuze. Sommigen zullen opperen dat het weggesmeten geld is. Natuurpunt zag in het plan alvast een eerste belangrijke stap in de goede richting.

Toch is het niet meer dan een pleister op een houten been.

De wilde hamster mag dan misschien niet de meest charismatische én "gemakkelijke" soort zijn om te redden, de grote omvang van de uitdaging waarvoor de Vlaamse overheid staat is deels het gevolg van eigen nalatigheid. Decennialange stilstand in het Vlaamse natuurbeleid heeft ervoor gezorgd dat het vijf na twaalf is geworden voor onze "boerennatuur".

Het is een conclusie die ruimer speelt. Denken we bijvoorbeeld aan de stikstofproblematiek die plots, twintig jaar nadat de EU natuurrichtlijnen in werking zijn getreden, plots alsnog de kop opsteekt en nu leidt tot veel wrevel bij de landbouwsector.

De zaken op de lange baan schuiven mag op korte termijn verleidelijk lijken. Het zorgt op termijn voor juridische "bottlenecks" en tegenstellingen tussen landbouw-natuur waarmee niemand opschiet. Nog in het minst de bedreigde soorten wiens voortbestaan samenhangt met een gedurfd natuur- én landbouwbeleid. In die zin kan men het hamsterplan zien als een ‘aflaat’ voor eerder gepleegde zonden.

Het hamsterplan blijft ook juridisch kwetsbaar. Het is niet omdat er eindelijk een plan is, dat aan de Europese verplichtingen zou zijn voldaan. Enkele jaren terug werd Frankrijk nog veroordeeld door het Hof in Luxemburg omdat de voorgestelde beheer- én beschermingsmaatregelen onvoldoende ver gingen.

U leest het goed: het fiere Frankrijk werd op de knieën gedwongen omwille van een te laks beschermings- en herstelbeleid…voor onze kleine viervoeter, die ook bijna verdwenen is in de Franse Elzas.

Dat men in het Vlaamse hamsterplan nog steeds alle heil lijkt te verwachten van vrijwillige maatregelen roept, hoe begrijpelijk ook, de nodige vragen op. Toegegeven, strikt beschermde hamsterreservaten zijn misschien niet steeds een succes.

Nochtans toont het Nederlandse voorbeeld aan dat ze cruciaal kunnen blijken: een akkerreservaat als duurzame kern en uitvalsbasis met daarrond een landbouwlandschap met vrijwillige maatregelen blijkt de hoogste garanties te bieden op leefbare kernpopulaties.

Ook in Frankrijk zitten er strikte beschermingsmaatregelen in het nieuwe hamsterplan. De hamster is én blijft sowieso een beschermde soort. Beter klare wijn dan torenhoge Europese boetes wanneer de soort effectief verdwenen is?

Bovendien rijst de vraag of men niet beter meteen een ruimere scope had vooropgesteld en ook de creatie van een tweede leefgebied had overwogen. Nu schuift men dit op de lange baan terwijl het misschien nog niet zeker is dat de soort in het Leuvense effectief is verdwenen.

Opnieuw begrijpelijk vanuit budgettair oogpunt, maar wellicht niet zinvol én aanvaardbaar in het licht van de erg benarde toestand van onze korenwolf. Het risico van een "one shot" aanpak is groot. Als het plan in Wildooie mislukt, is er géén plan B.

Het valt dan ook niet uit te sluiten dat het plan uiteindelijk een - toegegeven vrij kostelijk - "requiem" zal blijken voor de laatste wilde hamster in Vlaanderen. Dat er vandaag nog steeds géén gebiedscoördinator voor het nieuwe leefgebied is aangesteld, maakt dat het wellicht moeilijk wordt om dit jaar over te gaan tot effectieve beheermaatregelen.

Vooral de aangekondigde – op maat gemaakte – beheerovereenkomsten kunnen niet langer uitblijven. Als de minister haar belofte wil hard maken, moet er uiterlijk volgend jaar zo’n 50 hectare hamstergeschikt habitat worden aangelegd, zodat het terrein in de lente van 2018 klaarligt om de gekweekte hamsters uit te zetten. Opnieuw kostbaar tijdverlies.

Een verdere nalatigheid zou door natuurverenigingen met succes bij de rechter kunnen worden aangeklaagd. Maar of dit de hamster terug zal brengen, lijkt minder zeker.

Het wordt bang afwachten of de Vlaamse hamster niet dezelfde weg opgaat van de dodo. En of hiermee niet de doodsklok is geluid voor de typische landbouwnatuur die eens zo kenmerkend was voor ons Vlaamse landschap.