Hoe de radicale islam overwinnen? - Paul Scheffer

Deze tekst verwoordt de boodschap van Paul Scheffer voor de lezingen "Verkenning van religieus geweld" op 23 mei met als thema "In godsnaam waarom?" Meer informatie: De Vrijzinnige Dienst van de UA en de Humanistische Vrijzinnige Vereniging.

Scheffer is hoogleraar Europese studies aan de universiteit van Tilburg. Hij publiceerde onder meer de geruchtmakende beschouwing Het multiculturele drama (NRC Handelsblad, 2000).

Niet alleen de vluchtelingencrisis, maar ook de globalisering van de jihad maakt duidelijk dat buitenlandse conflicten kunnen leiden tot binnenlandse conflicten in tijden van migratie. De manier waarop de oorlogen in de moslimwereld leiden tot geweld in de steden van Europa, is een extreem voorbeeld van een wereld waarin grenzen worden overschreden, in alle betekenissen die men daaraan kan geven.

Willen we onze samenlevingen zoveel mogelijk beschermen tegen dit geweld, dan is het van belang om de motieven te doorgronden die vooral jongeren in de moslimgemeenschappen aanzetten tot hun terreurdaden.

In het gesprek over de Europese jihadgangers gaat het te veel over nihilisme en te weinig over idealisme, te veel over psychologie en te weinig over ideologie. Er zullen vast fanatici tussen de terroristen lopen die van het geweld genieten of mensen die in het leven verdwaald zijn, maar het gaat ook om jongeren die wel degelijk in iets geloven.

Nu wordt ons van alle kanten verzekerd dat het jihadisme een randverschijnsel is, maar de soms wat wereldvreemde zoektocht van radicaliserende jongeren kent wel degelijk een bredere context. Nogal wat Europese moslims geven immers een dogmatisch antwoord op de vraag hoe ze hun geloof kunnen belijden in samenlevingen die zo van God los zijn.

We hebben te lang weggekeken, want het heersende idee was dat vooroordelen bij de meerderheid horen, terwijl minderheden daarvan het slachtoffer zijn. Over dat laatste moeten we het natuurlijk hebben, maar ik heb nooit begrepen waarom vooroordelen niet zowel bij meerderheden als bij minderheden zouden kunnen voorkomen, en in beide gevallen een slechte uitwerking hebben.

De radicale stroming wordt gevoed door fundamentalisme, maar we moeten fundamentalisme en radicalisme blijven onderscheiden. Moslims kunnen immers zeer vrome ideeën koesteren zonder terreur goed te keuren.

Ik geloof onmiddellijk dat een grote meerderheid van de Europese moslims het geweld van IS afwijst, maar ik denk ook dat er genoeg moslims zijn die verlangen naar het herstel van een groots verleden. De aantrekkingskracht van een kalifaat blijft niet beperkt tot een handvol  gewelddadige jongeren.

Het idealisme van veel jongeren die kiezen voor de jihad maakt het bieden van weerstand aan deze verleiding niet gemakkelijker – want hun radicalisme heeft een inbedding. Daarom is het belangrijk dat moslims zich niet alleen uitspreken over het geweld van de jihadgangers, maar juist ook over de ideeën waarmee ze dat geweld rechtvaardigen.

Het idealisme van veel jongeren die kiezen voor de jihad maakt het bieden van weerstand aan deze verleiding niet gemakkelijker – want hun radicalisme heeft een inbedding. Daarom is het belangrijk dat moslims zich niet alleen uitspreken over het geweld van de jihadgangers, maar juist ook over de ideeën waarmee ze dat geweld rechtvaardigen.

Niet alleen de moslimgemeenschappen, maar ook de samenlevingen in Europa moeten zich een paar dringende vragen stellen. Om te beginnen over de rol die westerse landen in het Midden-Oosten spelen.

De felle kritiek van veel moslims op de westerse interventies – ook in dit opzicht staan de geradicaliseerde jongeren niet los van hun geloofsgemeenschappen – bevat een kern van waarheid. Waarom is er bijvoorbeeld niet ingegrepen tegen de Syrische president Bashar al-Assad, terwijl die meer slachtoffers op zijn geweten heeft dan IS?

Waarom steunen westerse mogendheden de staatsgreep in Egypte tegen een democratisch gekozen president? Waarom spreken we altijd over het belang van de scheiding van kerk en staat en steunen we toch een theocratisch land als Saoedi-Arabië?

Enige mate van consistentie tussen de normen die men in het binnenland hoog wil houden en de normen die leidend zijn in de internationale betrekkingen, is dan wel van belang.

Ten slotte is er nog een kwestie die wezenlijk is voor de opkomst van extreme stromingen en dat is het ontbreken van een helder idee over de betekenis van de open samenleving, en vooral over de betekenis van gelijke behandeling.

Daar ligt een ander motief voor wrok en radicalisering. Bij veel moslimjongeren bestaat het gevoel dat er met twee maten wordt gemeten, en dat draagt zeker bij tot een verongelijkt gevoel en tot vatbaarheid voor radicale opvattingen.

We moeten de rechtsgelijkheid tot uitgangspunt blijven nemen, en daarom valt er wel een vraagteken te plaatsen bij plannen om jihadgangers de nationaliteit te ontnemen, want dat is alleen mogelijk bij mensen met een dubbele nationaliteit. Ook zien we een neiging om onwelgevallige geloofsovertuigingen – zoals het fundamentalistische salafisme – te gaan verbieden.

De vrijheid van meningsuiting – en vooral de mogelijkheid om woede om te zetten in woorden – is wezenlijk voor een vreedzame samenleving. Dat vraagt wel om ruime meerderheden die geloven in wederkerigheid, die begrijpen dat het recht van de één de verantwoordelijkheid is van de ander.

Die wederkerigheid kan nooit worden afgedwongen, maar de cultuur van vrijheden en verantwoordelijkheden schraagt wel de rechtsstaat. Alles bijeen valt de onzekerheid op in de omgang met de islam als nieuwe godsdienst: de vrijheden worden slecht onderhouden.

Ook eerdere vormen van terrorisme hebben geleerd dat ideeën belangrijk zijn. Zoals gezegd: weinigen hebben uiteindelijk de grens van het geweld overschreden, maar er waren veel meer mensen die wel sympathie hadden voor de motieven en daden van de terroristen.

Het is essentieel dat het gesprek over de mogelijke motieven die de duizenden jihadgangers tot hun reis hebben aangezet, zo open mogelijk wordt gevoerd, met alle onbehaaglijke vragen die daarbij horen. De kernopdracht is trouw te blijven aan de beginselen van de open samenleving.

Dat is een voorwaarde om deze confrontatie met de radicale islam binnen en buiten onze grenzen te winnen.

Deze tekst is een ingekorte versie van het vijfde hoofdstuk van Paul Scheffers essay ‘De vrijheid van de grens’ dat naar aanleiding van de ‘Maand van de filosofie’ (2016) werd gepubliceerd bij Lemniscaat.