Begrijp jij die terroristen? - Christophe Busch

Deze tekst is een samenvatting van de tweede "Verkenning van religieus geweld" op 17 mei met als thema "In godsnaam waarom?" Meer informatie vindt u bij de organisatoren: De Vrijzinnige Dienst van de UA en de Humanistische Vrijzinnige Vereniging. Christophe Busch is directeur van de Kazerne Dossin (museum over de Holocaust).

Niets is zo makkelijk als de misdadiger te beschuldigen,
Niets is zo moeilijk als hem te begrijpen.

(Dostojevski)

Onze maatschappelijke ziens- en reactiewijze op extreem groepsgeweld zoals hooliganisme, massamoord, genocide of terrorisme blijkt steevast gebrekkig te zijn.

Ondanks decennia van waardevol onderzoek slagen we er nauwelijks in het publiek of de politiek gedegen inzicht te geven in het proces van hoe zoiets zich voltrekt, waar(mee) de kiemen worden gezaaid, welke actoren en factoren bijdragen tot een vruchtbare bodem en uiteindelijk hoe iemand in staat wordt gesteld om het meest gruwelijke geweld te plegen.

De complexiteit van de geweldsprocessen wordt door opiniemakers of vermeende experten frequent gereduceerd tot een monocausale verklaring (zoals religie, armoede, identiteit, ...) en dit alles binnen een eng oorzaak-gevolg-denken. Vaak leiden de daaruit voortvloeiende discussies tot een verdere polarisering en voedingsbodem voor nieuwe extremisten.

Een doeltreffende aanpak van het terrorisme vereist echter een inzicht in het radicaliseringsproces of het pad dat iemand aflegt op weg naar (engagement) of terug van (disengagement) het geweld.

Zo'n proces is gradueel, complex en circulair. Het is in een mistige en grijze zone dat het radicaliseringsproces zich voortstuwt richting extremisme en terrorisme. Slechts een kleine minderheid van extremisten gaat uiteindelijk over tot het gebruik van geweld.

Een zeer kleine groep, maar wel een met een zeer grote maatschappelijke impact. En het is net de aard en de gradatie van het geweld die aanleiding geven tot vereenvoudigde en somtijds verkeerde veronderstellingen. 

Neen, daders van collectief geweld zijn zelden intrinsiek kwaadaardige (BAD) of geestesgestoorde (MAD) individuen die elkaar gevonden hebben. Neen, de daders van diverse aanslagen in en buiten Europa laten zich niet vatten in enkele profielen of typerende persoonseigenschappen.

Om het gewelddadige gedrag te begrijpen (niet verschonen!) zullen we daarom onze analyse van het geweld moeten verschuiven van deze profielen naar processen.

Niet zozeer de talloze oorzaken van het geweld (roots), maar wel de diverse paden (routes) ernaartoe zijn van primordiaal belang voor het contraterrorisme.

Dikwijls willen we onze complexe wereld bevattelijk maken door het beschrijven of clusteren van de kenmerken van een bepaald fenomeen. Dat doen we voor psychiatrische ziektebeelden, daders van genociden en natuurlijk ook met het hedendaags terrorisme.

Geheel in de traditie van Carl Linnaeus, die plant en dier classificeerde, zo gaan we vandaag ook te werk door het formuleren van terroristische persoonsbeschrijvingen of profielen. We hopen door het oplijsten van individuele kenmerken meer greep te krijgen op de toekomstige daders en hun geweld.

Hoewel dergelijke classificaties een relatieve waarde kunnen hebben, schuilt hier het gevaar dat we de maatregelen ter bestrijding van het terrorisme haast exclusief baseren op een profielbenadering die zelden uitleg geeft waarom de ene extremist wel geweld pleegt en de andere extremist niet.

Daarnaast is er ook het risico op etnische profilering, die net een stigmatiserend en triggerend effect kan hebben op de geviseerde groep. Kortom, we trachten lijstjes en schema's te maken die ons een illusie van controle geven, maar ze doen vaak meer slecht dan goed.

Efficiënt ingrijpen op het geweld vereist daarom een dieper inzicht in hoe en waarom iemand betrokken raakt en zich engageert om deel te nemen aan een geweldsproces.

Dat je inzicht krijgt in de verbonden rationele keuzes die terroristen maken, waarbij hun moreel referentiekader diametraal tegenover het onze staat. Zo'n 'rationele keuze' is natuurlijk enkel en alleen verstaanbaar binnen hun eigen moreel referentiekader dat ze sociaal hebben opgebouwd.

Een analyse van zulke psychologische processen toont het belang van onder meer ideologie en groepsdynamica die een wervende kracht heeft en duizenden zoekende jongeren introduceert en socialiseert richting een acceptatie van geweld als legitiem middel. Ook krijg je daarmee inzicht in de organisatorische context.

Terrorisme vereist immers samenwerking, professionalisme, communicatie, planning e.d.m. De terrorist staat hier voor een cruciaal dilemma waarin hij moet kiezen tussen enerzijds zo weinig mogelijk clandestiene relaties op te bouwen (om onder de radar van de veiligheidsdiensten te blijven) en anderzijds om een voldoende aantal organisatorische contacten te hebben om een aanslag daadwerkelijk te realiseren.

Het hedendaagse terrorisme combineert dan ook heel handig diverse cellen of netwerkstructuren met de klassiek hiërarchische structuren waarin leiderschap centraal staat. Een procesbenadering legt zulke groepsdynamische en organisatorische aspecten bloot en blijkt cruciaal om een terroristische plot te onderscheppen.

Talloze terrorismedeskundigen zijn het erover eens dat er (tot op vandaag) geen succesvolle profielbeschrijving is opgemaakt van terroristen. Zulke benaderingen richten zich voornamelijk op de statische kwaliteiten van het individu en kunnen leiden tot een blindheid voor deze dynamieken die mensen motiveren, rekruteren en verbinden aan het geweld.

Alleen zo'n procesbenadering - waarbij we moeten praten met ex-terroristen, empirische data verzamelen en ons focussen op de gedragsmatige beïnvloedingsprocessen - zal ons de nodige kennis en kunde verschaffen om op adequate wijze te reageren op dit extreem geweld.

Een betere kennis van dit transitieproces en de triggerfactoren die het proces versnellen, vertragen of omkeren zal het probleem van 'cumulatieve radicalisering' inperken. Veiligheidsdiensten, welzijnswerkers, onderwijs en andere maatschappelijke diensten zouden zich daarom moeten inwerken in zo'n procesbenadering en hun bergen aan verzamelde data bundelen en delen op deze basis.

Misschien complexer dan lijstjes, maar wel doeltreffender naar aanpak toe.