Een droom voor Europa, dan toch - Jan De Volder

Jan De Volder, Cusanus leerstoel ‘Religie, Conflict en Vrede’ aan de KU Leuven.

“Maar waar is de droom voor jonge Europeanen?” vroeg Beatrice Delvaux, hoofdredactrice van Le Soir, deze woensdag in de Brusselse Bozar bij de opening van een nieuwe Leerstoel gewijd aan “European Values”. Een terechte vraag. De Europese Unie is een uniek historisch project, zonder voorgaande, maar gaandeweg lijkt het zijn bezieling verloren. Geen ambitieus project evenwel zonder droom. Frans Timmermans, eerste ondervoorzitter van de Europese Commissie en nochtans met voorsprong de meest getalenteerde en gedreven van deze lichting eurocommissarissen, had niet echt een antwoord klaar. “Dat Europa al voor zoveel had gezorgd en dat de jongeren dat niet eens beseffen. Dat we eerst en vooral moesten zorgen dat Europa geen nachtmerrie wordt”. Of iets van die aard.

Het antwoord op die vraag kwam vrijdag in Rome van een bijna tachtigjarige paus, niet eens een Europeaan van geboorte. Ter gelegenheid van de uitreiking van de prestigieuze Karel de Grote-prijs 2016, waarmee jaarlijks een significant figuur wordt geëerd die de Europese gedachte op een bijzondere manier uitdraagt, hield paus Franciscus een van de meest markante toespraken uit zijn pontificaat. Te vergelijken met Martin Luthers King ‘I Have a dream’. Niet vanwege het oratorische talent van de paus – dat heeft hij niet -, maar vanwege de kracht van de visie die hij vertolkte. En vanwege het voor de Europese constructie dramatische tijdsgewricht waarin hij het durfde te zeggen.

“Ik droom van een nieuw Europees humanisme”, zei hij. “Ik droom van een Europa dat jong is, dat nog altijd een moeder kan zijn”. (Met dat beeld verwees hij naar het beeld van de onvruchtbare grootmoeder, waarmee hij Europa had vergeleken tijdens zijn toespraak in het Europees parlement in Straatsburg op 25 november 2014.) En hij ging verder: “Ik droom van een Europa dat zorgt voor kinderen, dat broederlijke hulp biedt aan armen en nieuwkomers. Ik droom van een Europa dat attent is voor zieken en ouderen, in plaats van hen te dumpen als restafval. Ik droom van een Europa waar migrant zijn geen misdaad is. Ik droom van een Europa waar jonge mensen de zuivere lucht van de eerlijkheid kunnen indademen. Ik droom van een Europa van families, met een effectief beleid dat meer focust op gezichten dan op getallen, op geboortecijfers dan op consumptie.” En als uitsmijter: “Ik droom van een Europa waarvan niet zal worden gezegd dat zijn engagement voor mensenrechten zijn laatste utopie was”.

Eerder had hij Europa de wacht aan gezegd, wanneer hij vroeg: “Wat is er met u gebeurd, Europa van het humanisme, van de mensenrechten, van de democratie en van de vrijheid? Wat is er met u gebeurd Europa, huis van dichters, filosofen, kunstenaars? Wat is er met u gebeurd, Europa, moeder van volkeren en naties, moeder van grote mannen en vrouwen?” Daarin klonk ook de ontgoocheling door van zoveel mensen van het zuiden van de wereld, zoals deze Argentijnse migrantenzoon, die het Europa van de idealen van hun jeugd haast niet meer herkennen.
 

Tegelijkertijd gaf paus Franciscus aan dat volgens hem Europa nog steeds in staat is zijn toekomst in handen te nemen en iets nieuws te scheppen. Daartoe gaf hij ook de weg aan. Europa kan volgens hem nog steeds aan de wieg staan van een ‘nieuw humanisme’, dat gebaseerd is op drie vaardigheden: die van te integreren, te dialogeren en te genereren.

Franciscus spreekt deze woorden uit op een dramatisch ogenblik voor Europa: een moment waarop de Britten misschien daadwerkelijk uit de Unie stappen; en als ze dat niet doen alvast de deur hebben opengezet voor alle Orbans en Kaczynski’s der EU om succesvol af te dingen op de Europese integratie; een moment waarin de Europese landen op schrijnende manier hebben verzaakt aan een lange traditie van opvang van vluchtelingen en hun humanitaire plicht; een moment waarop de Europese landen niet opgewassen lijken tegen het cynische machtspel zoals autoritaire heersers als Vladimir Putin en Recep Tayyip Erdogan dat perfect beheersen. Een moment waarop het Europese project kop van Jut is van allerlei populistische praatmakers die het zowat in iedere lidstaat goed doen. Een moment waarop het ideaal van de ‘Kleinstaterei’ het opnieuw lijkt te halen van een groter en ambitieuzer gezamenlijk project, teneinde geen quantité negligeable te worden in de voorthollende wereldgeschiedenis.

Onder de toehoorders in het Vaticaan waren niet alleen het Europese driemanschap van Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, Parlementsvoorzitter Martin Schulz en Raadsvoorzitter Donald Tusk, maar ook een attente Angela Merkel. Als zowat enige leidende Europese politica had de Duitse bondskanselier het afgelopen jaar politieke vorm durven geven aan enkele intuïties van paus Franciscus, door een ruimhartiger opvangbeleid voor oorlogsvluchtelingen voor te staan. Alleengelaten door zowat al haar Europese collega’s en geconfronteerd met een golf van beschamend populisme, moest ze het roer noodgedwongen omgooien.

Nochtans lijken Merkel en paus Franciscus de enige twee leiders met visie, die begrijpen dat Europa zal moeten leren leven met migratiegolven, en zelfs geen andere keuze heeft als het inderdaad niet het bejaardentehuis van de wereld wil worden. Die geloven dat migratie op zich geen ramp is, maar zelfs kansen biedt, omdat de geschiedenis ook positieve verrassingen in petto kan hebben en omdat een ‘nieuwe culturele synthese’ mogelijk is.

De krampachtige reacties in Vlaanderen op alles wat islam is – getuige het recente debat over de katholieke dialoogschool – tonen intussen aan hoever het publieke debat bij ons achter loopt op de realiteit.

Intussen zegt die oude paus niet alleen wijze woorden aan Europa, maar bezocht hij als eerste leider Lesbos, en nam drie Syrische vluchtelingenfamilies met zich mee naar Rome. Daarmee relocaliseerde hij niet alleen meer vluchtelingen uit de Griekse kampen dan landen als België tot nog toe hebben gedaan, maar gaf hij ook een duidelijke vingerwijzing aan al diegenen, ook in de kerk, die denken dat Europa beter af is met de moslims te weren. Leading by example, heet zoiets.