Het woordenspel van politici - Marc Hooghe

Marc Hooghe is hoogleraar politieke wetenschappen aan de KU Leuven. Hij analyseert voor de redactie.be regelmatig vragen die in onze maatschappelijke discussie opduiken.

Politici zijn altijd al meester geweest in het bijzonder creatief omgaan met taal. Het is vaak een belangrijk onderdeel van de manier waarop ze hun macht uitoefenen. Als je eenmaal kunt bepalen in welke termen er over een probleem wordt gesproken, dan heb je al grotendeels het pleit gewonnen.

Voor elke zichzelf respecterende politicus is taal dus zonder meer een machtsinstrument. Als we de inzichten van wijlen Umberto Eco hierop toepassen, is dat misschien zelfs onvermijdelijk. Eco definieerde taal immers als al datgene wat kan gebruikt worden om leugens te vertellen en politici zijn altijd al de meest dankbare gebruikers geweest van dat inzicht.

De creatieve manier waarop politici omgaan met de normale conventies van fatsoenlijk taalgebruik is dus niets nieuws. Toch kun je je niet van de indruk ontdoen dat de nobele kunst van de dichterlijke politieke vrijheid de laatste tijd wel op een bijzonder grondige wijze wordt beoefend.

Als voorzitter Rutten van de Open VLD de afgesproken hervorming van het secundair onderwijs toch nog wil tegenhouden, dan zegt ze niet dat ze daar tegen is. Dat zou immers de indruk kunnen wekken dat ze al het voorbije studiewerk in één klap wil weg gooien.

Bovendien zouden mensen dan wel eens kunnen denken dat ze tegen een betere selectie in het secundair onderwijs is. Zeg dus niet dat je tegen de hervorming bent van het secundair, maar zeg dat die hervorming dermate belangrijk is, dat ook het kleuter en het lager onderwijs daarbij betrokken moeten worden.

Heel wat professoren voelden zich trouwens beledigd omdat het hoger onderwijs vreemd genoeg vergeten werd bij die opsomming – alsof het hoger onderwijs niet belangrijk zou zijn. In elk geval: door er meteen alle mogelijke onderwijsvormen bij te sleuren, kun je uiteraard alle bestaande plannen saboteren en verdagen naar de Griekse kalender.

Een ander voorbeeld. Er is een categorie van automobilisten die zich ergert, telkens als ze voor een rood verkeerslicht moeten wachten – u kent dat type wel. Zeg echter niet dat je lekker hard wilt doorvlammen in het drukke verkeer, want dat zou de indruk kunnen wekken dat je onveilig wil rijden. Het argument van de autolobby om verkeerslichten af te schaffen was dus veel perfider:

Wetenschappelijke studies tonen aan dat wanneer weggebruikers te lang voor een rood lichten moeten wachten, dit onveilig gedrag uitlokt.

Dat is een meesterlijke uitbreiding van het traditionele argument:

‘Hou me tegen of ik doe een ongeluk’, en in dit geval is dat laatste helaas tamelijk letterlijk te nemen.

De truc is tamelijk klassiek:

In plaats van te zeggen dat je tegen een bepaalde regel bent, scherm je met de zware gevolgen als later onvermijdelijk zal blijken dat veel mensen de regel overtreden. Men zal zich herinneren dat ook de horeca-federatie tamelijk bedreven is in dat argument:

Uiteraard willen we belastingen betalen zoals iedereen, maar als men ons zou dwingen om ook echt belastingen te betalen, dan zullen er heel wat zaken failliet, en dat willen we toch niet, zeker?

Ook in het vluchtelingendebat zien we dat men net dezelfde retorische kunstgreep toepast. Je kunt moeilijk zeggen dat we de vluchtelingen maar aan hun lot moeten overlaten. Gelet op de gruwelijke beelden die we uit Syrië binnen krijgen, zou dat immers een indruk van onmenselijkheid kunnen laten ontstaan.

Je kunt het argument echter ook gewoon omdraaien, door te stellen jezelf uiteraard gewonnen bent voor een menselijke opvang. Maar je bent wel bezorgd over de vraag welk percentage vluchtelingen “onze bevolking psychologisch aankan, zonder te evolueren naar allerlei onaanvaardbare houdingen en daden”.

Het mooie van deze truc is dat je ten eerste heel duidelijk je eigen morele superioriteit kunt aantonen, want je veroordeelt uiteraard het primair racisme. Maar tegelijk zorg je er voor dat dit primaire racisme wel de toon mag zetten, en uiteindelijk de doorslag zal geven in het beleid.

Bovendien lijkt het een redelijk standpunt: België is nu eenmaal een klein land, en wij kunnen toch niet alle problemen van de wereld oplossen?

In werkelijkheid valt dat uiteraard goed mee: zelfs wanneer je het zeer ruim uitrekent, dan nog kost de huidige vluchtelingencrisis ons niet veel meer dan 0,2 procent van het Belgisch nationaal inkomen. Van een collectieve verarming is dus geen sprake, en het aantal vluchtelingen kan nog vertienvoudigen voordat de crisis eenzelfde impact heeft op het inkomen als een indexsprong.

Net het omgekeerde stellen als wat je echt meent is een beproefd recept uit de politieke propaganda, en de truc zal dus niet zo snel veranderen.

Het feit dat de voorbeelden hiervan steeds gortiger worden, toont echter aan dat er meer dan ooit nood is aan grondige journalistiek, die zich niet laat meesleuren door de twitter-waan van de dag. Gewoon de permanente twitterstroom weergeven is wel de goedkoopste en gemakkelijkste vorm van journalistiek bedrijven, maar het betekent tegelijk dat journalisten geen enkele weerstand meer bieden aan de permanente machtsgreep van de politici.

Dat laatste zou toch juist de bedoeling moeten zijn, en het is het minste wat we kunnen verwachten van de pers in een democratisch systeem.