Het brexit-circus (part one) - Hendrik Vos

Hendrik Vos doceert Europese politiek aan de Universiteit Gent.

Twee dagen en een nacht vol drama en komedie met slechts één bedoeling: David Cameron kon nu naar Londen met het zweet op het gezicht en met wallen onder de ogen. Ik vocht totterdood, kon hij er vertellen. Het onderste is uit de kan gehaald. En, voegde hij eraan toe, onder deze nieuwe voorwaarden kunnen we als Britten in de Unie blijven, sterker dan ooit tevoren.

Veel indruk heeft dit theater in eigen land helaas niet gemaakt. Zelfs in zijn regering zijn er ministers die de deal niet zullen verdedigen. Justitieminister Michael Gove, die nochtans bekendstaat als bondgenoot van Cameron, kondigde aan dat hij zich bij het kamp zal voegen van de tegenstanders van het Europese lidmaatschap. Hij zal de enige niet zijn. De premier had beloofd dat hij zou vechten voor een andere Europese Unie, maar het resultaat van de onderhandelingen is miezerig en kleintjes, vinden veel Britse Conservatieven. En ze hebben geen ongelijk.

Cameron had de lat van in het begin laag gelegd. Hij wist dat hij zevenentwintig andere lidstaten over de streep moest trekken, en dat zou geen eenvoudige klus zijn. Dus vroeg hij vooral symbolische toegevingen. De bepaling dat de Europese Unie evolueert naar een ‘steeds hechter verbond’ zou niet gelden voor de Britten. Er staan wel meer holle zinnen in de verdragen, die geen feitelijke betekenis hebben. Het schrappen of nuanceren ervan heeft dan ook geen enkel concreet gevolg.

Een andere eis had betrekking op de rol van nationale parlementen in de Europese besluitvorming: als een meerderheid van de parlementen vindt dat Europa zich met een of ander thema niet moet bezighouden, zouden ze een rode kaart moeten kunnen trekken. Die eis is ingewilligd. Eigenlijk bestaat er al sinds 2009 een vergelijkbare ‘oranje kaart’-procedure, en die is nog nooit gebruikt. Of de nieuwe rode kaart veel verschil zal maken, is hoogst onzeker: als een Europees wetsvoorstel zo omstreden is dat meer dan de helft van de nationale parlementen het nodig vindt om expliciet te protesteren, dan zou het ook in de gewone Europese besluitvorming wellicht sneuvelen, hetzij in het Europees Parlement, hetzij in de Raad van Ministers.

De meest omstreden eis van Cameron had betrekking op de sociale voordelen voor migranten die uit andere lidstaten komen: Polen, Roemenen, maar ook Duitsers of Italianen die in Groot-Brittannië werken. In de toekomst zal het kindergeld voor kinderen die in het thuisland achterbleven naar de normen van dat thuisland worden uitbetaald. Dus niet meer het Britse bedrag voor kinderen die in Polen zijn gebleven. Het gaat om een paar duizend gevallen, dus ook dat is weer vooral een symbolische kwestie. Bovendien zullen ook andere landen dit voortaan zo kunnen toepassen.

Een laatste afspraak is wel op maat van de Britten gemaakt: arbeidsgebonden voordelen, zoals huursubsidies of belastinggunsten die worden toegestaan aan mensen met lage inkomens, zullen niet meer automatisch uitgereikt worden aan buitenlanders die in Groot-Brittannië werken. Het is te zeggen, de Britten zullen aan een noodrem mogen trekken als ze aantonen dat hun sociaal systeem anders onder grote druk komt. En de andere lidstaten zullen er bij meerderheid mee moeten instemmen. En de rechten zullen maar voor maximaal vier jaar ingeperkt kunnen worden. En niet volledig: er zal een geleidelijke infasering plaatsvinden. En heel de afspraak geldt ook maar voor zeven jaar. Met andere woorden, het gaat om uitzonderingen op uitzonderingen. Weinig elegant en moeilijk te verstaan, maar het raakt niet aan de kern van de Europese integratie. Alle Europeanen behouden bijvoorbeeld het recht om in Groot-Brittannië een baan te zoeken.

Cameron had de lat lag zodanig laag gelegd dat het niet moeilijk was om erover te springen. Na ruim dertig uur poppenkasterij is dat dan ook gebeurd. Veel meer dan cosmetica houdt de deal niet in.

Het brexit-circus gaat nu naar zijn tweede deel. Op 23 juni komt er een referendum, een donderdag net voor de zomer. Cameron hoopt op mooi weer en een vrolijke sfeer, in de veronderstelling dat de Britten dan in opperbeste stemming zijn en geen sprong in het ongewisse zullen maken. Maar de kans is reëel dat een meerderheid van de Britten er toch voor kiest om uit de Unie te stappen. In dat geval worden de gemaakte afspraken niet uitgevoerd. De deal bevat immers een zelfvernietigingsclausule, en er kan niet opnieuw onderhandeld worden over dezelfde kwesties. De inzet van het referendum is dan ook bijzonder hoog, de afloop onvoorspelbaar.

De meest intrigerende constatering tijdens de top was evenwel de vastberadenheid van de andere leiders om de Unie op de rails te houden. Daar hadden ze zelfs een slapeloze nacht voor over. Tijdens de afsluitende persconferenties beleed haast iedereen het geloof in een voortschrijdende integratie. Dat is bemoedigend, want de uitdagingen van vandaag kunnen nog moeilijk door de landen apart worden aangepakt: de redding van de euro, de strijd tegen terreur, de aanpak van belastingontwijking of de vluchtelingencrisis. Met of zonder de Britten, er ligt genoeg werk op de plank voor de Europese leiders.