Spanje lijkt steeds meer op België - Bart Maddens

Bart Maddens doceert politieke wetenschappen in Leuven.

Sinds het begin van de jaren tachtig waren de twee traditionele partijen, de conservatieve PP en de socialistische PSOE, afwisselend aan de macht. Maar zondag vallen die hoogstwaarschijnlijk van hun voetstuk. Volgens de jongste peilingen halen ze samen niet meer de helft van de stemmen (tegenover drie vierden bij de vorige verkiezingen). PP en PSOE zullen voortaan de macht moeten delen met het progressieve Podemos of het liberale Ciudadanos, die elk rond de 20% van de stemmen zouden halen. De Spanjaarden zullen vanaf maandag dan ook kennis maken met het voor hen volledig nieuwe fenomeen van de coalitievorming, met alle onvoorspelbaarheid van dien.

Maar ook in een ander opzicht zal de Spaanse politiek vanaf maandag wat meer op de Belgische lijken. Want er zit een andere nieuwigheid aan te komen waar wij wel enige ervaring mee hebben : een staatshervorming. Terwijl wij er al zes op de teller hebben staan is Spanje aan zijn eerste staatshervorming toe. Ten minste, dat is waar de meeste partijen op aansturen. Enkel de PP is niet bijster enthousiast daarover.

Want een grondige aanpassing van de Spaanse Grondwet is inderdaad niet zo evident. In Spanje is de Grondwet niet iets waar mee gelachen wordt. Er hangt een mythische aura rond. Ze is het symbool bij uitstek van de vreedzame transitie na de dood van Franco, en de periode van welvaart en stabiliteit die daarop volgde. Men spreekt in Spanje niet zomaar over de ‘Grondwet’, maar wel over de ‘Carta Magna’. De verjaardag van de goedkeuring van de Grondwet bij referendum, op 6 december 1978, is zelfs een vrije dag: de Día de la Constitución (niet te verwarren met de nationale feestdag op 12 oktober, verjaardag van de ontdekking van Amerika door Columbus).

Wie bij ons zou voorstellen om een soortgelijke ‘Dag van de Grondwet’ te vieren zou ongetwijfeld op hoongelach worden onthaald. Want de Belgische Grondwet lijkt niet veel meer dan een vodje papier. De politici schijnen zich te houden aan de Grondwet al naargelang het in hun kraam past. Na bijna vijftig jaar van onophoudelijk institutioneel gebricoleer is de tekst een rommeltje geworden.

In vergelijking daarmee vormt de Spaanse Grondwet een vrij coherent geheel. Maar toch lijkt de magie van de ‘Carta Magna’ stilaan uitgewerkt. Dat is vooral het geval bij de jongere generaties die de transitie niet zelf hebben meegemaakt. Zij zijn in toenemende mate gedesillusioneerd over het vastgeroeste politieke systeem en dringen aan op een ‘systemische’ verandering. Het is op die golf dat Podemos en Ciudadanos surfen. Er is het dégout over de wijdverspreide corruptie in Spanje. Er is onvrede over het bizarre kiessysteem, dat enkel op papier proportioneel is en de twee grootste partijen te veel macht geeft. Maar het is, net als bij ons, vooral de malaise over de staatsstructuur die tot een staatshervorming noopt.

Wat dat betreft zit er in de Grondwet van 1978 een weeffout. De door Franco ongedaan gemaakte autonomie van de drie historische naties (Catalonië, Baskenland en Galicië) diende te worden hersteld. Daar kon men niet buiten. Maar tegelijkertijd was het voor de ex-franquisten onaanvaardbaar om Spanje om te vormen tot een volwaardige federatie. Uiteindelijk werd voor een vrij halfslachtige oplossing gekozen. De drie historische naties kregen meteen een zekere mate van zelfbestuur. Voor andere regio’s werd enkel voorzien in de mogelijkheid om die autonomie op termijn ook te verwerven. Het beviel Catalonië, Baskenland en Galicië wel dat ze op die manier een apart grondwettelijk statuut kregen. Maar die asymmetrie verdween snel. Begin de jaren tachtig werd Spanje in een ijltempo opgedeeld in zeventien regio’s die allemaal ongeveer dezelfde autonomie kregen. Vaak ging het om vrij arbitraire samenraapsels van provincies (zoals Castilla y León en Castilla-La Mancha). Die ‘café para todos’-operatie was natuurlijk niet naar de zin van de historische naties, die daardoor hun speciale status verloren.

Daarbij komt dat de bevoegdheidsverdeling en de financieringsregeling een onoverzichtelijk kluwen is geworden. Een staatshervorming moet een en ander opnieuw stroomlijnen. Maar daarbij zal men op dezelfde problemen botsen als 35 jaar geleden. PSOE en Ciudadanos willen Spanje omvormen tot een federatie met 17 deelstaten. De Senaat wordt dan een deelstatenkamer. Daartegenover staat het concept van Spanje als een ‘país de naciones’, waarbij de historische naties een apart grondwettelijk statuut zouden krijgen en misschien zelfs soeverein zouden kunnen beslissen of ze bij Spanje willen blijven. Het is vooral Podemos dat voorstander is van zo een plurinationaal model.

Er ontbreekt met andere woorden een basisconsensus over de fundamenten van de staatsstructuur. En ook dat is heel herkenbaar. Zijn het nu de gewesten of de gemeenschappen die de basiscomponenten vormen van de Belgische federatie ? Bestaat België nu uit twee, twee en een half, drie of vier deelstaten ? En is België overigens niet eerder een confederatie dan een federatie? Die uiteenlopende visies hebben de besluitvorming over de staatsstructuur altijd enorm bemoeilijkt. En in Spanje zal dat niet anders zijn.

Deze hele discussie speelt zich af tegen de achtergrond van de Catalaanse crisis. Op 9 november keurde het Catalaanse Parlement een resolutie goed die het scheidingsproces in gang zette. Dat leidde tot een enorm schokeffect in Spanje. Even leek het erop dat de verkiezingen van zondag helemaal in het teken zouden staan van de Catalaanse onafhankelijkheid. Maar dat was dan buiten de Catalaanse nationalisten zelf gerekend. Want die lijken er nu vooral op uit om wereldkampioen te worden in het intrappen van de eigen ruiten (en dus de Vlaams-nationalisten te onttronen wat dat betreft, wat geen geringe prestatie zou zijn).

Sinds het quasi-referendum van 27 september slaagt het ja-kamp er maar niet in om een regering te vormen. Junts pel Sí (de eenheidslijst voor onafhankelijkheid) wil dat Artur Mas opnieuw minister-president wordt. Het links-separatistische CUP stelt een veto tegen Mas. Zonder de stemmen van CUP heeft Junts pel Sí geen meerderheid. Deze patstelling duurt nu al bijna drie maanden. Volgens de resolutie van 9 november moest het Catalaanse Parlement binnen de maand de eerste afscheidingswetten goedkeuren. Maar deze deadline is geruisloos gepasseerd. Want zonder regering kan het parlement niets doen. De Catalanen zijn dus goed op weg om de risée te worden van Europa. Als er tegen 10 januari geen nieuwe regering is, dan volgen in maart automatisch nieuwe regionale verkiezingen. Het laat zich gemakkelijk raden dat de klungelaars van het ja-kamp dan op weinig clementie van de kiezer zullen kunnen rekenen.

Dat zal misschien zondag al blijken. Volgens de peilingen zou het Spaansgezinde Ciudadanos wel eens de grootste partij kunnen worden in Catalonië. Dat komt omdat twee componenten van Junts pel Sí (het liberale CDC – voor de gelegenheid omgedoopt tot Democràcia i Llibertat - en het links-republikeinse ERC) apart aan de verkiezingen deelnemen. Dat was een strategische vergissing. Want de electorale competitie zorgt voor barstjes in het ja-kamp. ERC blijft de harde anti-Spaanse lijn aanhouden. Maar de lijsttrekker van CDC, Francesc Homs, liet al een paar keer verdacht verzoenende geluiden horen. Als CDC, zoals verwacht, geen al te beste beurt maakt zondag, dan kan dit de gematigden binnen die partij sterken in hun overtuiging dat de onafhankelijkheidskoers naar de afgrond leidt.

Die gematigden klampen zich nu ook vast aan de verkiezingsbelofte van Podemos-kopman Pablo Iglesias om binnen het jaar een echt referendum te houden over Catalaanse onafhankelijkheid. Maar dat is niet meer dan een strohalm. Voor zo een referendum zou een grondwetswijziging nodig zijn, en dus een drie vijfden meerderheid. Bovendien kan één tiende van de parlementsleden vragen om een grondwetswijziging voor te leggen in een referendum. Dat zou dan een meta-referendum worden : een referendum over het houden van een referendum. De kans dat de Spanjaarden akkoord zouden gaan met een onafhankelijkheidsreferendum in Catalonië is echter nihil. Maar inmiddels geeft Iglesias met zijn gewaagde belofte wel vleugels aan Ada Colau, burgemeester van Barcelona en lijstduwer voor Podemos.

Als de separatisten het verknoeien en geen akkoord bereiken vóór 10 januari, dan ziet het er somber uit voor hen. Want dan vallen ze tussen twee stoelen. Enerzijds hebben ze met de resolutie van 9 november de bruggen naar Madrid opgeblazen. Maar anderzijds zijn ze ook niet in staat om door te duwen en de finale stap naar onafhankelijkheid te zetten. Daar komt bij dat de nieuwe politieke constellatie in het nadeel zal spelen van de regionalistische partijen. Vroeger gebeurde het geregeld dat die op de wip kwamen te zitten bij de regeringsvorming in Madrid. Als de grootste traditionele partij niet de volstrekte zetelmeerderheid haalde, dan leverden de regionalistische partijen de nodige stemmen in ruil voor meer autonomie. Maar door de versnippering van het partijsysteem verliezen de regionalistische partijen die macht.

Het meest waarschijnlijke scenario is een coalitie tussen de twee meest Spaansgezinde partijen : PP en Ciudadanos. In dat geval zal de geplande staatshervorming uitdraaien op een versterking van het centrale gezag. Dan wordt het een bitter ontwaken voor de Catalanen. Bij de verkiezingen van 27 september was het nog ‘The Force Awakens’. Wie weet zitten ze na zondag opnieuw bij ‘The Empire Strikes Back’.