Liever arm dan vreemde buren - Marc Hooghe

De Europese top van gisteren heeft geen overeenstemming bereikt over het vluchtelingenbeleid. Waarom reageert Europa zo veel negatiever op de komst van de asielzoekers, dan op de Eurocrisis van enkele jaren geleden?
opinie
Opinie

Marc Hooghe is is gewoon hoogleraar politieke wetenschappen aan de KU Leuven.

Het is ietwat redundant te stellen dat het (bijna) voorbije jaar bijzonder lastig is geweest voor de Europese Unie. De voorbije acht jaar is de Unie voortdurend van de ene crisis in de andere gesukkeld, en het zou dan ook vreemd zijn de onvermijdelijke reeks van jaaroverzichten in te zetten met de Europese hymne. Ook de Europese top van gisteren heeft geen akkoord bereikt over een Europees vluchtelingebeleid, en de zaak is nog maar eens zes maanden naar achteren geschoven. We weten nu al dat sommige lidstaten dat bijkomend halfjaar zullen gebruiken om verder prikkeldraad op te trekken aan hun grenzen, om zo op de meest zichtbare wijze te laten zien dat de oude droom van een Europa zonder grenzen goed en wel opgeborgen is.

Uiteraard zal de Unie het wel weer overleven, en uiteindelijk tot een compromis komen; zo is het de voorbije zestig jaar altijd gegaan. Het proces van verdere Europese integratie is onomkeerbaar. Er is niemand die terug wil naar de tijd dat je tussen Rijsel en Kortrijk een stevige douanecontrole moest ondergaan. En als we in Maastricht gaan winkelen willen we niet eerst ons geld wisselen in Nederlandse guldens. Dat verleden komt nooit meer terug. Maar ook de ronkende idealen van de verdere Europese eenwording lijken verder weg dan ooit. Bovendien is er nog iets meer aan de hand. De Europese droom is gebaseerd op de verwachting dat de meeste mensen een relatief veilig, rustig leven verkiezen, met welvaart en voorspelbaarheid.

Samenwerken in Europa

Dat mensbeeld vormt de grondslag van het gehele Europese project. Al van in 1951 was er het idee dat we beter het geweld en de haat van de Tweed Wereldoorlog achter ons konden laten. Als de Europese landen nu eens gingen samenwerken rond de productie van kolen en staal (toen nog twee uiterst belangrijke economische sectoren), dan zou iedereen daar toch beter van worden? Die lijn is sindsdien altijd aangehouden, vanaf het gemeenschappelijk landbouwbeleid tot de vorming van de Eurozone.

Maar nu lijkt het helemaal niet meer zo zeker of de Europeanen echt wel zo rationeel zijn. Het heeft helemaal niet zo veel gescheeld, of de Europese eenheidsmunt was er onderdoor gegaan. De gevolgen hiervan zouden catastrofaal zijn geweest – voor alle Europeanen. En toch zien we dat de Eurocrisis niet geleid heeft tot een grootschalige crisis in Europa. Ja, in Griekenland en Spanje was er protest, omdat die landen het mes op de keel kregen vanuit Brussel. Maar voor de rest reageerde de publieke opinie relatief lauw. Uit onderzoek van ons eigen team bleek overigens dat de Eurocrisis wel tot wat protest aanleiding gaf, maar dat dit effect vlug weer wegdeemsterde. Hoewel we vaak denken dat we rationele wezens zijn die denken aan hun eigenbelang, hebben we de Eurocrisis relatief gemakkelijk laten passeren.

Voor de huidige vluchtelingencrisis zijn de reacties echter veel feller. Landen sluiten hun grenzen, en racistische partijen rijgen de triomfen aan elkaar. Zelfs in een rustige Nederlandse gemeente als Geldermalsen komt het tot gewelddadige incidenten bij de suggestie dat er ook daar vluchtelingen zullen komen. Al die opwinding en agressie strookt niet met ons mensbeeld. Het rampscenario bij de eurocrisis zou nefaste gevolgen hebben gehad voor ieder van ons. In vergelijking daarmee valt de vluchtelingencrisis bijzonder goed mee: het gaat voor 2015 om ongeveer 0,25 % van de bevolking van de Europese Unie. In mijn eigen stad komen er zo’n 200 vluchtelingen; ik zal daar geen boterham minder om moeten eten. En toch zien we dat de publieke opinie bijzonder fel reageert op die instroom.

Nationalisme en kuddegeest

Het is een factor waar de vaders van de Europese gedachte allicht te weinig rekening mee hebben gehouden: we zijn niet altijd zo rationeel in ons streven naar eigenbelang. Af en toe neemt de primaire kuddegeest het weer over, en we reageren in panische angst op alles wat vreemd is. De politicoloog en historicus Benedict Anderson, die deze week overleed, waarschuwde daar al voor in zijn boek over nationalisme. Als een kuddedier hebben we nood aan een gemeenschap, hoe imaginair die ook moge zijn. Het feit dat er dan opeens een ‘vreemd’ iemand opduikt is blijkbaar voldoende om de meest primitieve reflexen terug naar boven te brengen.

We proberen dat dan te rationaliseren, door bijvoorbeeld te wijzen op een veiligheidsrisico. Het onderzoek naar de terreurdaden in Parijs levert voorlopig nog geen enkel bewijs hiervoor. Of we proberen het te kaderen als een groot conflict tussen het ‘christelijke Europa’ en de Islam. Maar ook dat overtuigt niet: de christenen in Syrië en Irak zijn het slachtoffer van vervolging, maar er is geen enkele vorm van solidariteit vanuit het christelijke avondland. De afkeer van het vreemde haalt telkens opnieuw de overhand: ook christelijke vluchtelingen zijn niet welkom. Ze zijn in de eerste plaats “vreemd”, en of ze dan christelijk zijn of islamitisch doet er blijkbaar niet toe.

We zijn allemaal geschokt door de wreedheden in Syrië. Als Marine Le Pen de realistische foto’s van zwaar verminkte lijken op haar Twitter-pagina post, dan reageren we met afschuw. Maar als de familieleden van die slachtoffers hier dan komen aankloppen, dan ontvangen we ze met prikkeldraad. De Europese droom is gebaseerd op het idee dat we kunnen samenleven met elkaar en dat we daar ook collectief beter van worden. Die droom beleeft harde tijden.

VRT NWS wil op vrtnws.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst. Wilt u graag zelf een opiniestuk publiceren, contacteer dan VRT NWS via moderator@vrt.be.

Meest gelezen