Klimaatverandering: verantwoordelijkheid van iedereen – Wouter Peeters

De auteur is gastprofessor Sociale en Politieke Filosofie aan de Universiteit Gent en is hoofdauteur van het boek Climate change and individual responsibility: Agency, moral disengagement and the motivational gap (Palgrave MacMillan, 2015).

In Van Gils & Gasten op woensdag 25 november stelt Franscesca Vanthielen als woordvoerder van De Klimaatzaak resoluut dat klimaatverandering in de eerste plaats een maatschappelijk probleem is dat we enkel kunnen aanpakken als iedereen samenwerkt. Ze geeft Vlaams minister Joke Schauvliege meteen ook een veeg uit de pan, omdat die laatste het probleem herhaaldelijk heeft afgeschoven op de verantwoordelijkheid van individuen. Volgens Vanthielen kan een individu het probleem niet oplossen, zelfs al gaat hij of zij in een bos wonen en leven van de besjes die hij of zij van de struiken plukt. Hoewel de klemtoon van de daaropvolgende discussie voornamelijk lag op overheden en internationale onderhandelingen, dient gezegd dat Vanthielen uiteindelijk stelt dat verantwoordelijkheid voor het klimaatprobleem een “en en” verhaal is.

Dit laatste dient ten allen tijde onderstreept te worden: klimaatverandering vormt een dusdanig grote uitdaging dat alle actoren – individuen, (lokale, regionale en nationale) overheden, gezinnen, bedrijven en internationale instituten – actie zullen moeten ondernemen. Het laatste dat we hierbij kunnen gebruiken, is een rondje doorschuiven van verantwoordelijkheid. Dit is een welgekende strategie binnen de morele psychologie om de eigen verantwoordelijkheid te reduceren door vooral de verantwoordelijkheid van anderen te benadrukken. Dergelijke maneuvers vertragen uiteraard effectieve actie en polariseren het debat, terwijl integendeel constructieve samenwerking cruciaal is.

Aan de ene kant mag het duidelijk zijn: de stelling dat overheden en internationale instituten verantwoordelijkheid hebben om klimaatverandering tegen te gaan, is volledig correct. Dergelijke collectieve niveaus kunnen op grote schaal opportuniteiten bieden (bijvoorbeeld door te investeren in de ontwikkeling van hernieuwbare energieproductie) of regels en wetten invoeren (bijvoorbeeld door een slim belastingstelsel) om uitstoot te reduceren, waar de meeste individuen hier duidelijk de capaciteit niet toe hebben. Als burgers kunnen we het onze regeringen terecht kwalijk nemen dat dit niet, of niet adequaat genoeg, gebeurt. Daarmee ondersteun ik ten volle het doel en de methode van Klimaatzaak om de Belgische overheden voor hun nalatigheid voor de rechter te dagen.

Aan de andere kant impliceert dit alles niet dat individuen geen enkele verantwoordelijkheid dragen. Ten eerste hebben we politieke verantwoordelijkheden om bij verkiezingen te stemmen voor politieke partijen die het aanpakken van het klimaatprobleem als speerpunt van hun programma maken, of om de politieke partij van onze voorkeur te overtuigen van het belang van het probleem. Daarnaast kunnen we onze bezorgdheid kracht bijzetten door (vreedzaam) te protesten, initiatieven zoals Klimaatzaak te ondersteunen, correcte informatie over het klimaatprobleem te verspreiden, of door het bekritiseren van sociale normen die de uitstoot van broeikasgassen als normaal doen voorkomen.

Ten tweede zullen de maatregelen die de overheden nemen uiteindelijk mede door individuen en bedrijven uitgevoerd moeten worden. We hoeven hier echter niet op te wachten. Veel individuen ondernemen nu al acties om hun uitstoot te verminderen, en dit kan enkel maar gepromoot worden. Dit zal het globale klimaatprobleem inderdaad niet helemaal oplossen, maar individuele acties kunnen het probleem wel verminderen: elke reductie van emissies, hoe klein ook, zal ervoor zorgen dat de aarde een tikkeltje minder opwarmt dan wanneer deze emissies wel zou plaatsvinden (zie hierover ook mijn Engelstalige blog).

Hiervoor hoeven we niet in een bos te gaan wonen en enkel besjes te eten. Deze suggestie draagt volgens mij niets bij aan het debat en ridiculiseert het aandeel alsook de capaciteiten van individuen. In de realiteit kunnen individuen en gezinnen effectief de totale uitstoot van broeikasgassen substantieel doen dalen door de verwarming lager te zetten, kleding te drogen aan de wasdraad in plaats van in de droogkast, minder de auto te nemen en de principes van ecologisch rijgedrag toe te passen, vleesconsumptie te matigen, meer lokale seizoensproducten te eten, enzovoorts. Dit leidt niet enkel tot een daling van totale emissies, maar stelt ook een voorbeeld om anderen aan te zetten om actie te ondernemen. Meer nog, dergelijke individuele acties creëren een draagvlak voor meer inspanningen en regulering door de overheid.

Als we klimaatverandering effectief willen inperken, moet op elk niveau en door elke actor actie ondernomen te worden. Overheden zouden zich ervan moeten weerhouden de verantwoordelijkheid naar andere overheden of naar individuele burgers door te schuiven. Individuen dienen echter ook hun eigen verantwoordelijkheid te erkennen, en hoeven niet te wachten op top-down maatregelen opgelegd door de overheid om actie te ondernemen. Het steeds opnieuw proberen doorschuiven van de hete aardappel naar een andere actor of een ander niveau is onaanvaardbaar.