Rusland kruipt uit isolement - Smeets en Fonck

Niels Smeets en Daan Fonck zijn onderzoekers aan het Leuven International and European Studies Institute, KU Leuven.

In de schaduw van een EU-bijeenkomst te Straatsburg vorige week dinsdag waar Frankrijk de wederzijdse verdedigingsclausule van het EU-verdrag inriep, nodigde de sociaaldemocratische fractie van het Europees Parlement in Brussel enkele Russische hoogwaardigheidsbekleders uit met als doel de dialoog tussen Europa en Rusland een nieuwe kans te geven. Er is nood aan een brede coalitie waarbij ook Rusland opnieuw betrokken wordt, zo luidde de boodschap. Daarmee wordt duidelijk dat er steeds meer scheuren ontstaan in de eensgezinde aanpak van de EU ten aanzien van Rusland.

Rusland bleef geïsoleerd achter na de annexatie van de Krim. Het land kreeg drie door het Westen opgelegde sanctiegolven over zich heen en Moskou's trouwste bondgenoten Wit-Rusland en Kazachstan volgenden de contrasancties niet. Gaandeweg positioneert Rusland zich echter terug op het politieke toneel door middel van internationale conflictbemiddeling. Vooreerst speelde het land een cruciale rol in het sluiten van een akkoord rond het Iraanse nucleaire programma. Nu grijpt Rusland ook het conflict in Syrië en de aanslagen in Parijs aan om zijn internationale blazoen als wereldspeler verder op te poetsen.

Rusland schoot het Assad-regime al unilateraal ter hulp met luchtaanvallen, maar die leken vooral gericht tegen oppositiegroepen die de grootste bedreiging voor Damascus vormen. In het Europees Parlement was de voorzitter van de Doemacommissie voor Buitenlandse Zaken, Aleksej Poesjkov, formeel waarom dit noodzakelijk is: "al-Assad, of je hem nu graag hebt of niet, beschikt over de enige grondtroepen ter plaatse die verzet kunnen bieden tegen de opmars van IS." Bovendien, voegde hij er fijntjes aan toe, slaan de Amerikanen de bal grondig mis als ze stellen dat regimeverandering een oplossing biedt, kijk maar naar de chaos in Irak en Libië na de verwijdering van Saddam Hoessein en al-Kadhaffi. Als extra motivatie voor de EU onderlijnde de Russische parlementariër dat een dergelijk beleid alleen maar meer vluchtelingen naar Europa zou brengen.

De Russische delegatie, waaronder de kleinzoon van de Minister van Buitenlandse Zaken van de voormalige Sovjet-Unie, Aleksej Gromyko, bekritiseerde de rangorde op de veiligheidsagenda: de EU moet stoppen met zich bezig te houden met de Russische ‘imaginaire’ dreiging, en haar pijlen richten op de reële bedreiging die IS vormt. Met dit betoog sloeg de Russische delegatie drie vliegen in een klap: de EU moet een pan-Europese coalitie opbouwen tegen de gemeenschappelijke vijand IS, de Amerikaanse belangen zijn strijdig met die van de EU, en bovendien dient de strijd tegen IS de Oekraïnecrisis overschaduwen.

Nadat een Russisch passagiersvliegtuig boven de Sinaï neerstortte op de laatste dag van oktober, deden de Russische media er initieel alles aan om de versie van een terroristische aanslag te ontkennen. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov stelde onmiddellijk na de crash dat de operatie in Syrië en het vliegtuigongeval boven de Sinaï-woestijn strikt gescheiden moeten worden gehouden. Enkele Russische politici bekritiseerden de Britse "voorbarige" beslissing om vluchten naar Egypte te schrappen. In lijn met de versie dat een technisch defect aan de basis van de crash zou liggen, trok de Russische luchtvaartregulator zelfs even alle licenties voor het vliegtuigtype Boeing 737 in totdat duidelijk zou worden dat de vliegtuigen veilig zijn.

Pas zes dagen na de ramp besloot ook Rusland alle vluchten naar Egypte op te schorten en sloot premier Dmitri Medvedev niet uit dat een bomaanslag tot de mogelijkheden behoorde, al moesten de resultaten van het onderzoek eerst afgewacht worden. Niet toevallig meteen na het weekend van de terroristische aanslagen te Parijs sluit nu ook het hoofd van de Russische veiligheidsdiensten, Alexander Bortnikov, in een verslag aan Vladimir Poetin plots alle twijfel uit door te stellen dat het om een bomaanslag ging. Deze discourswijziging brengt Rusland opnieuw dichter bij de West-Europese bondgenoten: Parijs en Moskou strijden tegen hetzelfde kwaad.

De gelijkenissen met de Russische reactie na 9/11 zijn overigens treffend. Ook toen was Rusland internationaal geïsoleerd na de Tsjetsjeense oorlogen. Rusland en de EU-lidstaten hebben nu echter een gemeenschappelijke vijand, zo stelt Moskou, waardoor de weg openligt naar een gezamenlijke war on terror.

Tijdens een bijeenkomst van ‘s lands Federale Veiligheidsraad gaf president Poetin de opdracht aan de Russische marine om spoedig contact op te nemen met een Frans vliegdekschip dat onderweg was naar Syrië "en het te beschouwen als een bondgenoot". Die woorden werden met daden ondersteund, door de Russische luchtaanvallen op IS-stellingen op te drijven, en bovendien de coördinatie met het Franse leger te verbeteren.

De Franse president Hollande lijkt intussen met enige gretigheid in te gaan op Ruslands nieuwe charmeoffensief. Hij belde met Poetin om verdere afspraken te maken en reist vandaag naar Moskou, na voorafgaand de zaken af te toetsen met de Amerikaanse president. Voor een land dat niet lang geleden onder sterke Europese en Amerikaanse druk besloot de levering van twee oorlogsschepen aan Rusland af te blazen, zijn dit duidelijke tekenen aan de wand dat de eensgezinde Europese aanpak van Rusland aan haar einde lijkt te komen.

Binnen Europese kringen heerst al langer een steeds sterker wordende onvrede over het feit dat alle mogelijkheden tot politieke dialoog met Rusland uitgesloten worden. Heel wat Europese bedrijven oefenen al langer druk uit aangezien hun belangen geschaad worden onder de aanhoudende economische sancties. Die misnoegdheid laat zich ook merken binnen het Europees Parlement. Verscheidene Russische parlementsleden werden immers op de Europese sanctielijst geplaatst, en ook vele Europarlementariërs fungeren op een informele Russische zwarte lijst die hen de toegang tot het Russische grondgebied ontzegt.

Naast enkele erg publieke stuntbezoeken van (extreem)rechtse Europarlementsleden aan Moskou of van een delegatie Franse senatoren aan de Krim, vinden gedurende de laatste maanden steeds vaker informele ontmoetingen plaats achter de schermen, ook tussen parlementsleden van meer gematigde strekking. Dat nu de sociaaldemocratische fractie van het parlement ook publiekelijk oproept tot het hervatten van de dialoog, onder het motto van het pragmatisch afhandelen van "meer globale problemen", is een nieuwe stap richting het doorbreken van het diplomatiek isolement ten aanzien van Rusland.

Voor anderen is dergelijke koerswijziging echter nog steeds omstreden en onbespreekbaar, in de eerste plaats voor de Oost-Europese lidstaten. Zeventien parlementsleden tekenden bezwaar aan tegen de initieel geplande aanwezigheid van parlementsvoorzitter Martin Schulz en de Hoge Vertegenwoordiger op de bijeenkomst in het Europees Parlement.

Ook de Frans-Russische paringsdans kan dus allesbehalve op hun goedkeuring rekenen, noch op die van de Oostelijke Partnerschapslanden. Zij voelen immers de bui al hangen. De kans dat het verlengen van de EU-sancties tegen Rusland doorheen 2016 zonder slag of stoot zal verlopen, wordt met de gebeurtenissen in Parijs kleiner. Voor hen is de boodschap nochtans duidelijk: het sanctiebeleid naar aanleiding van de Oekraïense kwestie mag niet als pasmunt gelden voor het opzetten van een "Heilige Alliantie" tussen Rusland, de VS en de EU in het Midden-Oosten. De Oost-Europese lidstaten hebben bovendien het heikele dossier van de vluchtelingenquota als een stok achter de deur om hun West-Europese collega’s te waarschuwen voor een al te enthousiaste alliantie met Rusland.

Een gulden middenweg tussen compleet isolement en vergaande ontdooiing van de relaties lijkt daarom de meest waarschijnlijke piste voor de nabije toekomst. Die kan concreet tot uiting komen in enerzijds de huidige sancties t.a.v. Rusland aan te houden (momenteel bestaat er een diplomatiek voorakkoord voor het verlengen van de sancties tot midden 2016), en anderzijds het tegelijkertijd opzetten van intensieve contacten via internationale omwegen, om zo samenwerking in het Midden-Oosten toe te laten.

Zo wordt voor het eerst geopperd om diplomatieke relaties op te starten tussen de EU en de door Rusland gedirigeerde Euraziatische Economische Unie. Daarnaast bestaat er de mogelijkheid om het gebrek aan samenwerking en dialoog tussen de EU en Rusland te compenseren door een intensifiëring van de politieke samenwerking via de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), waarvan het voorzitterschap in januari bij Duitsland komt te liggen.

Daarmee wordt mooi aangetoond hoe het buitenlands beleid van de EU niet enkel gericht is op het bewerkstelligen van externe doelstellingen, maar ook van interne doelstellingen: het is een evenwichtsoefening gericht op het verzoenen van interne tegenstellingen. Een dergelijk flexibel tweesporenbeleid mag dan wel toelaten om voorlopig beide kampen tevreden te houden, vanuit internationaal oogpunt resulteert dergelijke spreidstand eens te meer in het beeld van een verdeelde en weinig slagkrachtige Europese Unie als globale speler.